Browary w mieście
Patrząc na browary Oleśnicy w drugiej połowie XIX wieku, rzuca się w oczy fakt, że w mieście brak jest większego zakładu piwowarskiego. Łącznie z browarem zamkowym, którym zajmiemy się w osobnym temacie, wszystkie browary w mieście były malutkie, napędzane siłą mięśni ludzkich i produkowały piwo głównie na potrzeby własnej restauracji.

Nie było to piwo takie, jakie znamy dzisiaj. Było ono produkowane ze słodu jęczmiennego, nierzadko z dodatkiem różnych syropów lub cukru i fermentowane na drożdżach górnej fermentacji (przypis1). Brzeczka piwna przez wielu producentów w ogóle nie była gotowana, a chmielenie odbywało się przez dodatek wywaru z chmielu i wody, które gotowane były w osobnym naczyniu. Piwo tak produkowane, nie dawało się długo przechowywać. Było napełniane do beczek i konsumowane na miejscu. Określano je mianem „Braunbier” = piwo brunatne.

Rozróżniano dwa rodzaje piwa brunatnego. Piwo zwyczajne (Einfachbier) i podwójne (Doppelbier). Nazwa „Doppelbier” nie miała w tym przypadku nic wspólnego z piwami dubeltowymi, koźlakami, czy innymi piwami mocnymi. Wzięła się stąd, że do jego produkcji brano dwa razy tyle słodu, co do piwa zwyczajnego (niem.: doppel = podwójnie).

Trzecim rodzajem piwa, a właściwie już tylko napojem piwopodobnym, był tak zwany „Koffent”. W tym przypadku wysłodziny pozostałe po warzeniu piwa, przepłukiwano jeszcze raz wodą, uzyskując napój o zawartości ekstraktu wynoszącym do 3%. Po przefermentowaniu napój ten odbierali mieszkańcy miasta bezpośrednio w browarze wiadrami po bardzo niskiej cenie. Bywało też, że rozwożono je zaprzęgiem konnym z beczką po mieście i okolicy. W domach „Koffent” był przelewany do naczyń dających się szczelnie zamknąć, dodawano cukru, aby nastąpiła wtórna fermentacja i w ten sposób uzyskiwano niskoprocentowy napój orzeźwiający.

Braunbier miał z całą pewnością swoich zwolenników i jeżeli się udał (co nie było regułą), na pewno był smaczny. Nie był jednak w stanie konkurować z nowymi piwami, produkowanymi metodą bawarską, które przewyższały go pod względem smaku, klarowności, trwałości i mocy.

Według danych statystycznych, na Śląsku w drugiej połowie XIX wieku z 50 kg słodu uzyskiwano 3 antałki piwa brunatnego zwyczajnego, dwa antałki piwa brunatnego podwójnego, lub 1,5 antałka piwa leżakowego (bawarskiego). Pojemność 1 antałka wynosiła oficjalnie 114,5 l.

Browary w Oleśnicy warzyły w XIX wieku wyłącznie „Braunbier”, nie zaskakuje więc, że pierwsze z nich (Barth i Krüger) upadły już w latach 80tych XIX stulecia, kiedy do miasta zaczęły docierać piwa z Wrocławia, Rychtala, Namysłowa, czy Szymonkowa.

Zastanawia fakt, że wszystkie zakłady były małe i mieściły się w kamienicach na terenie miasta. Nasuwa się pytanie, czy powstały po wprowadzeniu wolności rzemiosła w latach 1810/11, czy były po prostu pozostałością po domach posiadających przywilej warzenia i wyszynku, których jak wiadomo było w Oleśnicy w XVII wieku 137.

Razem z browarem zamkowym, w drugiej połowie XIX wieku czynnych było w mieście sześć browarów, z których prawdopodobnie nie wszystkie przez cały czas działały. Na przykład spis browarów Europy na rok 1891/92 nie wymienia browaru Draesnera, który w latach kolejnych jest największym browarem w mieście. Spis na rok 1904 nie wymienia browaru Roeslera/Schneidera, a spis na rok 1908 nie wspomina o browarze Winkler/Waschke. W czasach, kiedy urządzenia w browarach były proste i nieskomplikowane, nie było większych kłopotów z uruchomieniem nieczynego browaru. Najkrócej działały browary rodzin Krüger i Barth, które zaprzestały produkcji piwa w 1888 roku.

Brauerei Paul Krüger 1875 – 1888
Brauerei Julius Georg Barth ? - 1861
Brauerei Richter 1861 - 1875
Brauerei Paul Johann August Barth 1875 - 1888

Hermann Roesler nie był właścicielem browaru, a tylko dzierżawcą. W 1898 roku popadł w kłopoty finansowe i ogłosił upadłość. Po nim zakład przejął Alfons Schneider, lecz nie wiadomo, czy od razu go uruchomił. W księdze adresowej browarów na rok 1904 browar ten nie figuruje. Po raz ostatni znajdujemy go w roku 1908, jako browar o napędzie ręcznym, produkujący piwo brunatne. Alfons Schneider przestał warzyć w 1908 roku i od tej pory własne piwo w mieście sprzedawali już tylko Adolf Waschke i Paul Draesner.

Brauerei Robert. Assmann 1865 - 1888
Brauerei Hermann Roesler 1888 – 1898 w upadłości
Brauerei Alfons Schneider 1898 – 1908

Browar Adolfa Waschke znany był w mieście też jako „Brauerei zum eisernen Kreuz = Browar pod żelaznym krzyżem”, od nazwy przybrowarowej restauracji. Lokal oraz browar znajdowały się prawdopodobnie przy Breslauer Str. pod numerem 26. Należałoby wyjaśnić, czy spadkobierczyni Adolfa, Adelheid Waschke, naprawdę warzyła piwo do 1935 roku. W spisach browarów jej zakład od 1925 roku nie jest wymieniany. Mogłoby to oznaczać, że prowadziła dalej lokal z wyszynkiem, sama nie warząc piwa, nie wymeldowując browaru w urzędzie. Są to niestety tylko moje przypuszczenia, ponieważ spisy browarów nie zawsze były dokładne i aktualne.

Brauerei zum Eisernen Kreuz, Georg Marquardt 1865 – 13.10.1889
Brauerei Georg Marquard`s Nachfolger 1889 - 1890
Brauerei E. Marquardt (wdowy) 1890 - 1898
Brauerei Johann Winkler 1898 - 1903
Brauerei Adolf Waschke 1903 - 1920
Brauerei Adelheid Waschke 1920 - 1935

Jedynym browarnikiem, który zainwestował w swój zakład był Paul Draesner, prowadzący rodzinny interes od 1887 roku. Browar Draesnerów jako jedyny w mieście posiadał własną słodownię, można więc przyjąć, że był większy od innych. Zajmował dwie parcele w rynku. Restauracja znajdowała się pod numerem 34, mieszkanie właścicieli pod numerem 35. Z tyłu parcelę zamykały browar i słodownia, chyba że ta druga znajdowała się na innej działce. Prawdopodobnie browar Draesnerów był zbyt mały i ciasny, aby zainstalować w nim maszynę parową. Możliwość rozwoju przyniosło wprowadzenie elektryczności. Była to w tamtych czasach co prawda energia droga, za to koszt zakupu silnika elektrycznego w stosunku do maszyny parowej był nieporównywalnie niższy. Silnik elektryczny zajmował mniej miejsca i nie miał tak zwanego biegu jałowego, to znaczy mógł być w ciągu krótkiego czasu uruchomiony i zatrzymany, co było dużą zaletą w przypadku małego zakładu, który nie warzył piwa codziennie. Najpóźniej w 1908 roku mieszadło kadzi zaciernej i znajdujący się nad warzelnią śrutownik do słodu, były napędzane silnikiem elektrycznym. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej Paul Draesner wprowadził do produkcji piwo leżakowe, które wymagało długiego leżakowania w niskich temperaturach. Wprowadzenie nowego piwa nie było możliwe bez poważnych inwestycji. Zakupiono linię do napełniania butelek, możliwe że w związku z tym rozpoczęto produkcję wody mineralnej i innych napojów bezalkoholowych. Od 1925 roku właścicielką browaru była Marie Draesner, natomiast zarządzał nim mistrz piwowarski Martin Draesner. Przypuszczam że byli to żona i syn Paula, dowodów na to nie mam. W 1927 roku browar został ponownie zmodernizowany. Napęd zapewniały silniki elektryczne, warzelnia była wyposażona w kocioł z bezpośrednim paleniskiem, więc jako opału używano drewna lub węgla. Suche i zimne piwnice leżakowe gwarantowała nowo zainstalowana chłodziarka firmy Linde. Produkowano rocznie około 2.000 hl piwa (1 hl = 100 l), a więc stosunkowo niewiele. Przyjmując, że w restauracji sprzedawano rocznie około 300 hl, 1.700 hl było sprzedawane w beczkach i butelkach. Do rozwożenia piwa Martin Draesner posiadał dwa zaprzęgi konne, musiał więc zatrudniać dwóch woźniców. Ogółem zatrudniał pięć osób.
Butelka z Allegro przedstawiona na zdjęciu jest typową butelą do bezalkoholowego piwa słodowego.

Brauerei Draesner 1865 - 1887
Paul Draesner`sche Brauerei 1887 - 1925
Paul Dräsner`s Brauerei, właścicielka Marie Dräsner 1925 - 1932
Brauerei Paul Draesner 1932 - 1945

Browar zamkowy
Według zdjęć na tej stronie www i jego wielkości w stosunku do zamku, co widać na planie miasta, browar zamkowy musiał być największy w Oleśnicy. To że przeniesiono go poza mury zamku, nie miało według mnie nic wspólnego z nieprzyjemnym zapachem. Zapach warzenia piwa zalicza się raczej do przyjemnych, poza tym przeniesienie browaru o kilkanaście metrów nie przyniosłoby wielkiej poprawy. Chodziło pewnie o niebezpieczeństwo pożaru. W browarze i w słodowni wiele czynności odbywało się przy otwartym ogniu. Znane są na przykład szesnastowieczne przepisy przeciwpożarowe z Brzegu, które zabraniały słodownikom opuszczania słodowni podczas suszenia słodu.
Browar zamkowy w Oleśnicy przechodził automatycznie na własność każdego kolejnego właściciela zamku i był oddawany w dzierżawę metodą przetargu. W drugiej połowie XIX wieku kolejnymi dzierżawcami byli: Müller, Spilkau, Dziekan, Dämer i Kipke. Jego ostatnim dzierżawcą był Paul Kipke, właściciel jednego z największych browarów Wrocławia. Dzierżawa browaru w Oleśnicy dawała pewne korzyści marketingowe, ponieważ dzierżawca tytułował się jako „Oficjalny dostawca piwa na dwór następcy tronu Cesarstwa Niemieckiego”. O tym że dla właścicieli browarów takie tytuły były ważne, świadczy fakt, że do przetargu obok browaru Kipke stawał również browar Haselbachów z Namysłowa. Między rokiem 1899 i 1903 Paul Kipke wykupił browar zamkowy na własność, zachowując jednak oficjalną nazwę. Prawdopodobnie tylko dla tej nazwy browar w Oleśnicy nie od razu został zamknięty, chociaż wątpliwe jest, aby następcy tronu podsuwano piwo w nim warzone. Zamknięto go dopiero po 1908 roku, kiedy produkcja wrocławskiego browaru przekroczyła 100.000 hl piwa rocznie. Wraz z browarem zamkowym firma Kipke przejęła obszerne budynki, w których można było otworzyć skład piwa leżakowego, produkowanego we Wrocławiu. W oleśnicki zakład nie zamierzano inwestować. Do końca warzono w nim „Braunbier”, do końca był napędzany ręcznie.

Brauerei Müller 1865 - 1878
Brauerei Karl Spilkau 1878 - 1885
Brauerei Dziekan 1885 - 1890
Brauerei Dämer 1890 - 1898
Schloßbrauerei Oels, C. Kipke(Rittergutsbrauerei des Thronlehen Oels) 1898 - 1910

Rozlewnie piwa
Według księgi adresowej z 1912 roku, w Oleśnicy istniały dwie prywatne hurtownie piwa: E. Lehmus i Georg Bogatsch. Georg Bogatsch kojarzy się z browarem w Brzegu, lecz może to być tylko zbieg okoliczności. W latach wcześniejszych (przed 1905 rokiem), przy restauracji „zum Schlachthof”, R. Butter prowadził rozlewnię piwa szymonkowskiego. Własne przedstawicielstwa prowadziły w Oleśnicy browary: A. Haselbach z Namysłowa (do 1945 roku), C. Fulde z Zakrzowa (do 1945 roku) oraz C. Kipke (do 1945 roku) i Hopf & Görcke (do 1920 roku) z Wrocławia. Nie natknąłem się osobiście na przedstawicielstwo browau z Rychtala. Jeżeli istniało, to przed 1912 rokiem, w 1914 roku browar w Rychtalu ogłosił upadłość.

1. Prawo czystości wzorowane na bawarskim, według którego do produkcji piwa wolno było używać wyłącznie słodu, wody, chmielu i drożdży, zaczęło na Śląsku obowiązywać dopiero od 1906 roku. Było to równoznaczne z zakazem używania do produkcji surogatów, jak ryż, skrobia ziemniaczana, czy kukurydza.

Literatura

1. Adressbuch aller Länder der Erde der Kaufleute, Fabrikanten, Gewerbetreibenden, Gutsbesitzer etc., Band 91 Schlesien, Nürnberg 1912
2. Adressbuch der Mitglieder der Brauerei- und Mälzerei-Berufsgenossenschaft des Deutschen Reiches 1908 i 1912, Mannheim 1908 i 1912
3. Friedrich Manfred "Brauereiverzeichnis Polen", Heidelberg 2001
4. Adressbuch für die gesamte Brau-Industrie Europas, Band I. Deutschland, roczniki 1904 - 1920, Leipzig 1904 - 1928
5. Adressbuch der Brauereien und Mälzereien von Europa, Herausgegeben von Jahs. Horn., 1892/93, Comm.-Verlag Eisenschmidt & Schulze, Berlin 1892
6. Die Brauereien und Mälzereien im Deutschen Reich 1938/39, Verlag Hoppenstedt & Co. Berlin, Berlin 1938
7. Jahrbuch der Versuchs- und Lehranstalt für Brauerei in Berlin 1925, Verlagsbuchhandlung Paul Parey, Berlin 1925
8. Allgemeine Brauer- und Hopfen-Zeitung, roczniki 1892 - 1898

Zbieżne z powyższym tekstem:
browar książęcy
Spis browarów oleśnickich
Rozlewnie piwa
Browar Draesnera