Plan wsi z 1893 r.
Marek Nienałtowski
Cieśle - historia wsi, kościoła i polonika związane z dawnymi właścicielami
14.11.2008 r. Uzupełniono 27.07.2011 r.; 27.09.201 r.; 4.06.2013 r.; 19.06.2019 r.
Lokacja wsi
Nie jest znana data lokacji wsi. Nie była ona typowa, bo w jej wyniku nie powstała grupa przynajmniej 10 kmieci (mający po 1 łanie ziemi - 17,8 ha). W 1785 r. wymieniani są jedynie zagrodnicy. Może to wskazywać, że wioskę tworzyli głównie rolnicy utrzymujący się z niewielkich skrawków ziemi ( ok. 2 - 4 ha) i pracujący w majątku pańskim.
Plan wsi z 1893 r.
Układ przestrzenny wsi
Wieś składa się obecnie z dwu odrębnych siedlisk (zob. powyższy plan), połączonych drogą lokalną. Część północna obecnej miejscowości o charakterze ulicówki, rozlokowana jest wzdłuż trasy Wrocław -Warszawa. Na południe od tej części wsi rozbudowuje się odrębne siedlisko, ukształtowane wzdłuż drogi prowadzącej do Poniatowic. Prawdopodobnie są to pracownicy folwarczni. Najstarszą częścią wsi jest zapewne ta przy ulicy. Na poniższej mapie Wielanda z 1736 r. istnieją obie części wsi.
| Po 1742 r. wieś Cieśle posiadała prawa samodzielnej gminy. Wtedy we wsi musiała istnieć kancelaria gminna z pieczęcią, która zapewniała ważność wychodzących z kancelarii dokumentów. Zewnętrznym symbolem gminy stało się godło, które umieszczano na tłoku pieczętnym. Godło wraz z tarczą tworzyło herb gminy. Godłem w herbie wsi Cieśle była gwiazda 6-ramienna (herb znany jedynie z opisu - zamieściłem dowolny kształt gwiazdy, niewykluczone, że mogła mieć postać zewnętrzną gwiazdy Dawida). Napis w otoku GEMEINDE SIEGEL ZESSEL (Pieczęć wsi Cieśle). Poniżej napis Powiat oleśnicko- bierutowski. (artykuł o herbach gmin odnalazł i przekazał mi Marek Bińkowski, historyk z Bierutowa). Po 1933 r. na pieczęci sołtysa (burmistrza) pojawił się hitlerowski orzeł lub tylko napis. Herb wsi został zapomniany. Prawo do stanowienia własnych herbów, flag, emblematów oraz insygniów i innych symboli mają jedynie jednostki samorządu terytorialnego, a takimi są w Polsce: województwa, powiaty i gminy. Sołectwa są organami pomocniczymi samorządu. W praktyce oznacza to, że Komisja Heraldyczna przy MSWiA nie opiniuje znaków sołectw. Czyli sołectwa nie muszą nikogo pytać o zgodę jaki chcą mieć herb (flagę itp.) i jak ma wyglądać. Ale powinien opierać się na zasadach heraldyki. |
 |
 |
Wieś Zessel rozmieszczona jest wzdłuż drogi Wrocław - Kalisz i wzdłuż podrzędnej drogi do Poniatowic. Widoczny młyn na dopływie Świerznej, folwarki Krapka i Koche oraz Kolonię Catutsche z młynem |
Gmina wiejska Cieśle
W 1785 roku gmina wiejska liczyła 249 mieszkańców, 36 gospodarstw zagrodniczych (czyli chłopskich o małym areale), 4 chałupnicze (chłopi z domem, ale bez ziemi), działały 2 młyny wodne (być może wliczono także młyn w kolonii Katutsche) i istniała ewangelicka szkoła gminna. Około poł. XVIII w. w pobliżu kościoła założony został dom opieki dla ubogich kobiet i mężczyzn z 6 miejscami noclegowymi. W czasie panowania książąt wirtemberskich w Cieślach nie można było produkować piwa. Należało je sprowadzać z Oleśnicy.
1837 r. istniał we wsi 1 ewangelicki kościoł, szkoła i parafia, 36 gospodarstw zagrodniczych, 2 karczmy, 2 kowali, 422 mieszkańców w tym 3 katolików. Właściciel majątku Porucznik v. Schelicha. Do majątku zapewne należały 2 młyny wodne, 1 browar, 1 gorzelnia, 1 cegielnia, 11 innych budynków.
1845 r. liczba mieszkanców 436, w tym 14 katolików, 6 rzemieślników, 3 handlarzy. Domów było 50. Do wsi należała kolonia Katutsche (licząca 8 domów mieszkalnych, 50 mieszkańców). Na terenie wsi funkcjonowały następujące urządzenia: kierat konny, 2 młyny wodne, browar, gorzelnia, cegielnia.
Od połowy XIX w. podawano w statystykach rozdzielnie obszar gminny (wieś, gemeinde) i obszar dworski (folwark majątek, dominium)). Podział ten zachował się do 1928 r.
W 1885 gmina wiejska posiadała 136 ha ziemi, z tego 119 ornej, 6 ha łąk, 2 folwarki (Katutsche), 45 domów mieszkalnych, 95 gospodarstw, 352 mieszkańców, 149 meżczyźni, 203 kobiety, 340 ev. 12 kat.
W 1900 r. powierzchnia: 136,4 ha. Z tego: ziemi ornej 119 ha, łąki 6 ha. 41 domów mieszkalnych, 55 gospodarstw, 270 mieszkańców: 260 ev. 10 kat. z tego 7 Niemców i 3 Polaków.
Hodowla: Koni 23, krów 95, cielaki i woły 71, świnie 93, kozy 38, gęsi 42, kury 335, ule 23,
Sady: Jabłonie 250, grusze 347, śliwy 820, wiśnie i czereśnie 35.
W 1908 r. liczba mieszkańców wynosi 451 (w tym katolików 25). We wsi było 56 domów, z tego 46 gminy wiejskiej, a 10 własność majątku pańskiego. Były tez dwa budynki dróżników kolejowych, zamieszkiwane przez 6 osób oraz przystanek kolejowy Cieśle - 1 dom mieszkalny.
W 1912 r. 2 karczmy, piekarz, 2 rzeźników, ogrodnik, młyn wodny, krawiec, 2 szewców, sklep kolonialny, stolarz. Handlarz bydłem. W koloni Katutsche był karczmarz i jednocześnie rzeźnik.
1939: 403 mieszkańców.
 |
 |
1- kolonia Katutsche, 2 - folwark Grabke, 3 - folwark Kuche,
4 - dawna część folwarku Bogusławice |
1- kościół, 2 - pałac, 3 - folwark południowy, 4 - folwark pólnocny, 5 - młyn |
Cieśle - majątek
Powstanie folwarku
Przy drodze prowadzącej do pobliskiej wsi Wyszogród umiejscowiony był teren dawnego zespołu pałacowego z parkiem. Na terenie zespołu pałacowego działała gorzelnia. Ok. 1850 r. na południe od pałacu powstał zespół folwarczny z neogtycką zabudową. W 4 kwartałe XIX w. wybudowano folwark na pólnoc od pałacu (widać to na załączonym planie majątku).
Miejsca zamieszkania w 1871 r.
Majątek Cieśle - 6 domów mieszkalnych, 127 mieszkańców
Grabke, folwark - 1 dom mieszkalny, 22 mieszkańców (taki stan również w 1905)
Koche, folwark, 1 dom mieszkalny, 16 mieszkańców (taki stan również w 1905 )
1885: Majątek z folwarkami Grabke i Koche. Ogólna powierzchnia 1173 ha: z tego pola 659 ha, łąki 116 ha, 362 ha lasów. 3 budynki, 10 gospodarstw, 159 mieszkańców, z tego 84 mężczyzn, 75 kobiet, z tego 142 ev. 17 kat.
1892: Majątek z folwarkami: Całkowita powierzchnia 1170,39 ha. Z tego 663,76 ha pola, 116,16 ha łąk, 1,03 ha wypasów, 361,43 ha lasów, 26,35 ha ziem leżących odłogiem, 1,66 ha - stawy, gorzelnia.
1900 r. Majątek z folwarkami: Powierzchnia: 1172,2 ha. Z tego: ziemi ornej 545 ha, łąki 116 ha, pastwiska 2 ha, lasy 392 ha. 7 domów mieszkalnych, 55 gospodarstw, 554 mieszkańców: 550 Niemców, 4. znających j. niemiecki i inny język.
Hodowla: Koni 70, krów 188, cielaki i woły 88, owce 43, świnie 129, kozy 2, gęsi 21, kaczki 40, kury 234.
Sady: Jabłonie 79, grusze 112, śliwy 33, wiśnie i czereśnie 938.
1905: Majątek z folwarkami: Powierzchnia: 1172.8 ha. , 14 domów mieszkalnych, 44 gospodarstw, 191 mieszkańców: 176 ev., 164 – Niemców, 7 Polaków i 5. używających innych języków.; 15 katolików, z tego 10 Niemców, 3 Polaków, 1 mówiacy innym jezykiem i 1 wielojęzyczny. W 1909 roku - powierzchnia parku i ogrodu 3 ha, zespołu dworskiego z przyległościami wynosiła 30 ha. Być może ok. 1920 r. właściciel majątku (DOM - dominium) wybił monetę zastępczą, pokazaną z prawej. 1926: Majątek z folwarkami: Powierzchnia: 1183 ha: 577 pola, 104 łąk, 26 ha pastwisk, 487 drzew, 1 staw, 1 park, 2 ogrody, 5 ha powierzni pałacowej. Wytwórnia spirytusu. Tartak z napędem od turbiny wodnej napędzającej generator prądu. Własność Rotmistrz Rudolf von Scheliha. Wg spisów z 1845 r. liczba mieszkanców 436, w tym 14 katolików, domów było 50. Na terenie wsi funkcjonowały następujące urządzenia: kierat konny, 2 młyny wodne, browar, gorzelnia,cegielnia, 6 rzemieślników, 3 handlarzy. Do wsi należały folwarki Grapcke i Koche oraz kolonia Katutsche. |
 |
| Moneta zastępcza Źródło: www.odkrywca.pl |
Po powstaniu jednostek wojskowych w Oleśnicy (1850 r.) - część majątku Cieśle została zapewne sprzedana dla potrzeb poligonu Spalice-Cieśle.
Widokówka z 1935 r. Allegro.pl
Widokówka z 1940 r. Allegro.pl
Dwa sklepy pokazane na powyższych widokówkach
Pałac
W 1728 r. wybudowano barokowy, czteroskrzydłowy pałac z ogrodem ozdobnym. Podobno także projektu Krzysztofa Hacknera [1]. Miejsce rozmieszczenia pałacu i ogrodu widać na powyższym planie, a zdjęcia poniżej. Wcześniej musiał tam stać mniej reprezentacyjny dworek. Pałac wybudowała Anna Zofia von Salisch, z domu von Kospoth, wdowa po generale Erneście Wilhelmie von Erbach, gubernatorze Bredy w Holandii, zmarłym w 1711 r. Była ona córką Justa von Kospoth, właściciela Sątoka, członka rady książąt wirtembersko-oleśnickich i marszałka dworu. Zmarł w 1691 r., jego grobowiec znajduje się w kościele w Posadowicach. Anna Zofia była siostrą Carla Christiana i Joachima Wenzela von Kospoth z Brzezinki. Na przełomie XIX/XX w. nastąpiła modernizacja pałacu i przekształcenie parku.
Pałac od tyłu z folwarkiem wg F.B. Wernera ok. 1750-1774. Własność BUWr
Pałac w okresie świetności. Fragment widokówki ze zbioru A.F.
Pałac od frontu po usunięciu wszystkich ozdób architektonicznych. Źródło: allegro.pl
Pałac od tyłu. Źródło: ebay.de
Po 1945 r. pałac został spalony, mury zapewne zostały rozebrane, a cegły wykorzystane na odbudowę Warszawy i w okolicznych gospodarstwach. Zachowało się częściowo murowane ogrodzenie parku, jeden ze słupów bramnych ogrodzenia i dom ogrodnika. W spisie zabytków z lat 80-ych [5] wymieniono 8 istniejących budowli związanych z pałacem.
Cieśle obecnie z lotu ptaka
Wieś na zdjęciach udostępnionych mi (dziękuję!) przez Janusza Godynia.
 |
 |
Widok ogólny wsi |
Zbliżenie centrum wsi |
 |
 |
Kościół |
budynek byłego młyna |
 |
Szkic wykonany myszką, pokazujący przybliżone rozmieszczenie folwarków (kolor czerwony) i parku (kolor zielony) z zarysem pałacu (kolor biały). Widoczne wycięcie to wynik połączenia i dopasowywania dwóch zdjęć. Fot. J. Godyń |
Kościół
Dziękuję ks. proboszczowi Bogusławowi Stecowi za wyrażenie zgody na wykonywanie zdjęć w kościele.
Wg W. Haeuslera
[10] w 1376 r. wspomina się o istnieniu parafii, czyli i istnieniu kościoła, zaś wg J. Sinapiusa kościół wybudował Sebastian Koźlik (von Koschlig) w 1591 roku [6]. Został on gruntownie przebudowany w stylu późnego baroku z fundacji Anny Zofii von Salisch w 1716-1721 r., wg projektu przypisywanego Krzysztofowi Hacknerowi [1]. Orientowany - na planie krzyża z krótkimi ramionami południe-północ oraz dłuższymi wschód-zachód. Wtedy powstało obecne wyposażenie wnętrza (ołtarz główny, ambona, chór muzyczny, prospekt organowy, płyta nagrobna z ok. poł. XVIII w. z kręgu rzeźbiarza Jana Albrechta Siegwitza. Ramię wschodnie wypełnione ołtarzem i lożą kolatorską (fundatora kościoła) zachodnie wypełnione drewnianym chórem muzycznym, ramiona północne i południowe - drewnianymi emporami.
W 1790 r. nastąpiła renowacja kościoła z fundacji Henryka Fabiana von Reichenbach-Goschütz. Kolejne remonty w 1854 r,. 1861 r. (remont zakrystii), 1930 r., 1945 r., 1969 r. Przy kościele znajduje się nieczynny cmentarz kościelny, otoczony murem, postawionym w pierwszej poł. XVIII w. Bezpośrednio po zajęciu wsi przez Armię Czerwoną urządzono w nim rzeźnię. Nie spowodowało to jednak większych strat w wyposażeniu wnętrz kościoła, za wyjątkiem organów, które zniknęły w niewyjaśnionych okolicznościach (być może, że po wojnie trafiły do składnicy w Brzegu, a stamtąd do innego kościoła).
Kościół wg F.B. Wernera ok. 1750-1774. Własność BUWr
 |
 |
Widok na kościół od strony drogi |
Plan kościoła [4] |
Stara proboszczówka, dalej kościół [14]
Ołtarz główny jednokondygnacjowy, na wysokim cokole, z parą kolumn korynckich dźwigających odcinki belkowania; przy wysuniętych uchach - rzeźby św. Jana Chrzciciela i Mojżesza ), w zwieńczeniu wsparta na wolutach gloria z puttami i Okiem Opatrzności; w polu głównym obraz Matki Boskiej Tuchowskiej przywieziony po 1945 r.
Uwaga: wszystkie poniższe zdjęcia są autorstwa Zbigniewa Podurgiela. Ze zwględu na internetowe ograniczenia wymiarowe, nie oddają one całego piękna wyposażenia. Namawiam czytelników do odwiedzin kościoła - najlepiej w niedzielę przed 10.00
 |
 |
 |
Kliknij, aby powiększyć |
||
Ambona nadwieszona, ze snycerską dekoracją: kampanule i girlandy kwiatowe na korpusie, na baldachimie rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego wsparta na pęku akantowych wolut.
 |
 |
 |
Ambona |
Chór muzyczny z prospektem organowym |
Kartusz z herbami |
 |
 |
| Empora, pod nią epitafium nieznanej osoby, z prawej ambona |
Loża kolatorska (fundatora kościoła) |
Anielska chrzcielnica (anioł trzyma naczynie ze święcona wodą). Ambona umieszczona była w innym miejscu? [1]
Empory i loża kolatorska z parapetami o analogicznej dekoracji jak w chórze. W loży, w zwieńczeniu kartusz z usuniętym herbem i liśćmi akantu.
 |
 |
 |
Rzeźby Bellony (?) i dwóch puttów z gaszoną pochodnią oraz maską (geniusze śmierci) |
Ogólny widok pomnika |
Napis epitafijny (uwaga treść napisu można odczytać przy znacznym powiększeniu) |
Zobacz: Van Dyck i kościół w Cieślach
Pomnik nagrobny generała Ernesta Wilhelma von Salisch (zm. 1711) i jego żony Anny Zofii, z domu von Kospoth (zm. 1746), barokowy ok. 1740 r., z szarego marmuru, o cechach charakterystycznych dla kręgu rzeźbiarza Jana Albrechta Siegwitz: w postaci wspartego na wolutowej konsoli obelisku, z malowanym na miedzi portretem pary małżonków, po bokach którego rzeźby Bellony (?) i dwóch puttów z zgaszoną pochodnią oraz maską (geniusze śmierci).
Epitafium późnorenesansowe z końca XVI. Zawiera obraz Ukrzyżowania z Marią, św Marią Magdaleną i św. Janem Ewangelistą oraz rodziną fundatora. Na obramieniu przedstawiono ponad 20 malowanych herbów - najprawdopodobniej fundatora, jego żony i przodków z ich strony. Są one trudno rozpoznawale, gdyż ktoś je nieumiejetnie poprawiał. Kościół wymaga zaangażowania konserwatora zabytków dla odnowienia obrazów i drewnianych elementów architektonicznych.
Były cmentarz przykościelny
Na cmentarzu kościelnym stał pomnik nagrobny Fabiana von Reichenbach (zm. 1828 r.), w formie krzyża na wysokim cokole (niżej z lewej). Był to modernistyczny nagrobek, gdyż został wykonany z żeliwa w hucie gliwickiej. Na cokole z trzech stron dają się odczytać napisy. Np. z przodu "Heinrich Fabian hrabia Rzeszy Reichenbach". Był to jeden z synów właściciela Goszcza i dlatego niekiedy jest zapisywany jako Reichenbach-Goschütz. Obecnie Pomnik stoi zardzewiały przy ścianie kościoła.
 |
 |
Na cmentarzu stał również nagrobek, prawdopodobnie kogoś, sądząc z herbu (półksiężyc), z rodu Scheliha. Nagrobek musiał być znacznych rozmiarów, co widać z rozmiaru kamienia z rzeźbą herbu (wyżej z prawej). Obecnie części nagrobka umieszczono w rogu ogrodzenia b. cmentarza.
W portalu drzwi wejściowych od strony zachodniej, w naczólku umieszczono kartusz z monogramem z datą renowacji 1790 wykonanej przez Henryka Fabiana von Reichenbach.
Szkoła
Na mocy rozprządzenia Sylwiusza Nimroda Wirtemberga szkoła powinna powstać po 1664 r. Wizytacja szkoły odbyła się w 1683 r. i wykazała 41 uczniów. Nauczycielem w szkole, zapewne na początku XIX w., był Chrystian Boguchwał Auersbach [11], który w 1819 r. wydał nowe wydanie Agendy J. Bocka.
Szkoła w Cieślach przed 1920 r.. Fragment widokówki z ebay.de
Szkoła w 1935 r.
Nieco o herbach i polonikach
Salisch
Herb na prospekcie organowym to połączenie herbów małżonków von Salisch i von Kospoth. Tych niżej pokazanych na tarczach [2].
 |
 |
Herb Działosza (na tarczy) to jeden z najstarszych polskich herbów. |
Herb rodu Kospoth (oba z [2]) |
Herb Działosza, który używa ród Salisch istniał w Polsce już w 1150 r. Był to herb rodu Działoszów. Po przeniesieniu się członków rodu na Śląsk, służyli oni m.in. na dworze książąt oleśnickich: Konradowi III w 1407 r., Janowi Podiebradowi, a w 1696 r. księciu wirtembersko-oleśnickiemu. Ród ten używał na Śląsku różnych zgermanizowanych nazwisk. M.in. Dzialosch, Zalosch, Salosch, Salusch. Od ostatniego nazwiska prawdopodobnie pochodzi nazwisko Salisch. Przez cały czas używali tego samego herbu, który był, jak należy sądzić, udostojniany wraz z osiąganiem tytułu panów (Freiherr) oraz hrabiów (grafów).
Scheliha
 |
 |
Rysunek herbu Szeliga z [2] |
Rysunek herbu Scheliha z herbarza L. Dorsta. |
Szeligowie do XVI wieku mieszkali w Polsce. Mieli herb pokazany wyżej z lewej (istniały również jego odmiany). Pierwszy śląski Szeliga jest wspomniany w 1593 roku jako Wenzel von Scheliha und Rzuchow. W 1696 i 1724 r. są wzmiankowani jako zajmujący stanowiska na dworze książąt wirtembersko-oleśnickich. Póżniej są wzmiankowani również, jako posiadający liczne majątki w okolicach Oleśnicy, Wołowa i Milicza-Żmigrodu. Herb Scheliha pokazuje hebarz Siebmachera. Jej kolorową wersję z herbarza L. Dorsta (z artystycznym przedstawieniem półksiężyca) pokazano wyżej z prawej (dziękuję Tadeuszowi Gajlowi za jego przysłanie). Podobną postać ma herb na rzeźbie herbowej leżącej w rogu ogrodzenia kościoła. Co może sugerować, że znajdował się na nagrobku kogoś z rodu Scheliha.
Niżej tablica poświęcona ostatniemu niemieckiemu właścicielowi pałacu i majątku w Cieślach.
 |
 |
Tablica poświęcona Rudolfowi von Szelicha, zamieszczona na ścianie kościoła. |
Opis elementów rzeźbionego herbu z nagrobka |
R. von Schelicha ur. 31 maja 1897 r.w Cieślach. Bierze udział w pierwszej wojnie światowej jako oficer. Po ukończeniu studiów prawniczych pracował w służbie dyplomatycznej. Był związany służbowo z Polską. W 1929-1932 r. jest wicekonsulem w niemieckim konsulacie w Katowicach. Później często przebywa służbowo w Warszawie. Tam utrzymuje przyjazne stosunki z polską inteligencją i arystokracją. Po wybuchu wojny starał się pomagać polskim i żydowskim przyjaciołom. Został fałszywie oskarżony o udział w komunistycznej organizacji wywiadowczej Czerwona Kapela i czerpania z tego korzyści materialnej. Wyrok śmierci wykonano w 22.12. 1942 r. w więzieniu berlińskim. W 1995 r. został zrehabilitowany.
http://www.gdw-berlin.de/bio/ausgabe_mit-e.php?id=346
Zdjęcie więzienne sprzed stracenia, z widocznymi śladami tortur
Z: http://www.dhm.de/lemo/html/biografien/SchelihaRudolf/index.html
Postać Rudolfa von Scheliha może łączyć byłych mieszkańców powiatu oleśnickiego i obecnych. Organizacja Polsko-Niemieckie Pojednanie zafundowała tablicę pamiątkową. Czy Powiat oleśnicki lub Gmina mogłyby włączyć się w akcję upamiętnienia von Scheliha i odnowić leżącą w kącie b. cmentarza rzeźbę herbową jego rodu, wstawić na jakiś postument i dodać napis inskrypcyjny? W 2012 r. mija 70 rocznica jego śmierci.
Literatura
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI
