Marek Nienałtowski
Herb księstwa oleśnickiego (do 1492 r.)

W połowie XIII w. jednogłowy orzeł z rozłożonymi skrzydłami - w różnych odmianach regionalnych - staje się wiodącym i wspólnym herbem rodowym oraz znakiem dynastycznym, którym posługiwała się cała rozrodzona dynastia piastowska. W epoce tej orzeł był powszechnie uznawanym symbolem najwyższej władzy świeckiej, niezależności i suwerenności. Z tej racji orzeł zostaje nie tylko rodowym godłem dynastii Piastów oraz przewodnim znakiem dynastycznym ich późniejszych królewskich następców, ale również herbem terytorialnym wszystkich dziedziczonych księstw rozdrobnionej Polski, ustalając sobie rangę pierwszeństwa[1].

Na zamku oleśnickim (na wieży zamkowej) znajduje się płaskorzeżba z XIV w. (ok. 1380 r.) z herbem, który w literaturze (np. M. Starzewska) jest określany jako herb księstwa oleśnickiego, a wg S. Michalkiewicza i innych - tylko orłem piastowskim. Na nim widoczne jest:

Przedstawiony na tej płaskorzeźbie inny zwrot głowy orła mógł powstać z różnych powodów (taki zwrot był m.in. na jednej z pieczęci Konrada II). Sądzono również, że jest to tylko element płaskorzeźby herbowej, w której dwa herby umieszczone były obok siebie w postaci ukłonu heraldycznego.

Na pieczęci Konrada II z 1388 r. (niżej z lewej) orzeł ma już ogólnie przyjmowany zwrot głowy. Na niej też pokazano wzór herbu księcia w postaci używanej w środkowym okresie średniowiecza.

Odcisk pieczęci Konrada III z 1388 r.
Rysunek herbu oparty na tej pieczęci.
Rys. autor

Powyżej przedstawiłem rysunek herbu księstwa oleśnickiego (z prawej), w postaci stylizowanej na okres renesansu.

Rysunek orła został oparty na wzorze istniejącym na sztandarze księstwa oleśnickiego z bitwy pod Grunwaldem, intarsji z Pałacu Wdów i herbu z trumny Chrystiana Ulryka Wirtemberga. Rysunek pawiego piórka użyty w herbie (wykonany w programie CorelDraw) otrzymałem od Pana Piotra Nowosielskiego z Niemiec. Dziekuję!

Płaskorzeżba z herbem księstwa oleśnickiego, jak już pisano, znalazła się na wieży zamkowej dopiero ok. 1905 r. Sadzono, że wcześniej znajdowała się nad bramą wjazdową na dziedziniec zamku, pod rzeźbą tarczownika [1], [2]. Tarczownik trzyma dwie tarcze, na których znajdują się godła księstwa oleśnickiego i wrocławskiego. Postać tarczownika jest mocno uszkodzona wpływami atmosferycznymi i dlatego trudno obecnie dostrzec szczegóły (nie wiadomo jakie herby przedstawiono na tarczach). Jednak na tej podstawie można przyjąć hipotezę, że w czasach piastowskich również poniżej znajdowały się dwa herby: księstwa oleśnickiego i wrocławskiego w ukłonie heraldycznym (oba orły różniły sie obecnością krzyża na sierpie księżycowym (przepasce). Pokazano to na poniższym fotomontażu.

Jednak brak jest istotnego powodu, aby w tym czasie pokazywać takie oznaki przyjaźni. Dlatego w oparciu o poniższą pieczęć i informację, że Konrad II w 1377 r. dopuścił swojego syna Konrada III do rządów jako koregenta - konieczne mogło być umieszczenie na bramie zamkowej płaskorzeźby herbowej, pokazującej ukłon heraldyczny herbów ojca i syna. Syn mógł, jak to może wynikać z poniższej pieczęci, przyjąć herb różniący się tylko klejnotem.

Odlew gipsowy pieczęci Konrada III z 1406 r. Na klejnotach: lewym (heraldycznie) orzeł, na prawym pół orła z pióropuszem z pawich piór
Herby Konrada II i Konrada III w ukłonie heraldycznym (hipoteza)

Jednak herb syna byłby na stronie ważniejszej, co podważa tę hipotezę. Wymaga to dalszych analiz. Nie wiadomo jak to się stało, że z czasem pozostał z obu herbów tylko jeden, w nienaturalnym ukłonie heraldycznym. Jak pokazuje wspólczesna ikonografia - herby w tej postaci również istniały. jako samodzielne.

Nie widomo, czy taka płaskorzeźba herbowa w postaci ukłonu heraldycznego istniała. Jeśli istniała, to nie jest znana przyczyna i data rozdzielenia. Także nie są znane dalsze losy herbu Konrada II. Bowiem z ikonografii wynika, że herb nie znajdował się przed 1905 r. pod figurą tarczownika. Gdzie był rozmieszczony? Nie wiadomo.

Niżej pokazano inne herby książąt śląskich. Podobny herb miał Henryk II Pobożny. Znany on jest szeroko z rycin poświęconych bitwie pod Legnicą. Podobny herb (bez krzyża) widnieje na poniższej rycinie.

Henryk IV Prawy jako zwycięzca turnieju (ok. 1300 r.),
hełm z klejnotem trzyma giermek na włóczni

Dlaczego i czym różnią się herby księst śląskich? Pierwszy znany wizerunek orła jako godła książąt śląskich widnieje na pochodzącej z 1222 roku pieczęci opolsko-raciborskiego Kazimierza I. W tarczy wiszącej na ramieniu księcia orzeł - z szeroko rozłożonymi skrzydłami - jest zwrócony w prawo. W 1224 roku pojawił się w tej postaci na pieczęci Henryka II Pobożnego, księcia dolnośląskiego. Dodatkowe elementy tego wizerunku to biegnąca przez pierś i skrzydła orła półksiężycowa przepaska i pośrodku jej wewnętrznego łuku niewielki krzyż ( inne okreslenie - przepaską sierpowa i krzyżem w złotym polu). Przepaska i krzyż znane były już z wcześniejszej pieczęci Henryka Brodatego, ojca Henryka II Pobożnego oraz tumby jego dziadka - Bolesława. Jest to wogóle najstarsze znane godło piastowskie, używane najpewniej już na początku XIII wieku. Akcesoria umieszczone na piersi i skrzydłach orła stanowiły odtąd cechę charakterystyczną godła Piastów dolnośląskich, odróżniając je - zwłaszcza na pieczęciach - od godła książąt opolsko-raciborskich. Cechy te, podtrzymywane przez potomków Henryka II Pobożnego, przetrwały z górą czterysta lat, aż do 1675 roku, w którym zmarł ostatni z nich - Jerzy Wilhelm.

W miarę dalszego rozbicia dzielnicowego Śląska (liczba księstw dochodziła niekiedy do siedemnastu) utrzymanie przez wszystkich książąt jednolitego w rysunku godła okazało się w praktyce niemożliwe i dlatego godło stopniowo ulegało modyfikacjom. W rezultacie powstały jego odmiany:

Ponadto herby różniły się barwą. Pierwsze wiadomości o zróżnicowaniu barw herbów książąt śląskich pochodzą dopiero z połowy XIV wieku. Około 1350 roku na zamku cesarskim Lauf koło Norymbergii powstała tzw. sala herbowa (Wappensaal). Wśród kilkudziesięciu przedstawionych tam herbów są trzy śląskie:

Wspólnymi barwami herbów dolnośląskich jest - złoto, czerń i srebro.

Poza odmiennymi wariantami orłów i ich kolorystyki, lokalne gałęzie książęce wprowadziły niekiedy także odmienne klejnoty herbowe, zdobiące szczyt hełmu rycerskiego umieszczonego nad tarczą. Jednak kształty tarcz herbowych, ich trzymacze, hełmy i klejnoty herbowe - podlegające zmianom i wpływom form stylowych poszczególnych epok - jako drugorzędne elementy składowe obrazu heraldycznego nie odegrały istotnej roli w kształtowaniu się właściwych motywów godła heraldycznego.

Kolor herbu księstwa oleśnickiego znamy z chorągwi zdobytej pod Grunwaldem. Widać też zmianę zwrotu głowy orła w stosunku do umieszczonego na wieży zamku oleśnickiego. Język orła i szpony są czerwone (złote?).

W 1335 roku zmarł bezpotomnie ostatni piastowski Książe wrocławski, Henryk VI Dobry, przekazując swoje dziedzictwo królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiwmu. Przejął on wraz z księstwem także herb ostatniego Piasta - w złotym polu czarny orzeł ze srebrną przepaską - podkreślając w ten sposób - ciągłość i legalność przejęcia władzy. Herb ten znalazł się na pieczęciach rezydującego we Wrocławiu czeskiego starosty, sprawującego rządy w imieniu swego mocodawcy. Władza starosty nie ograniczała się jedynie do księstwa wrocławskiego, ale w praktyce rozciągała się na cały obszar Śląska, toteż i widniejący na pieczęci starościńskiej herb zaczęto utożsamiać z całą prowincją. Nie przypadkowo - 10 lipca 1530 r. Cesarz Karol V nadał Wrocławiowi nowy herb. Składa się z 5 pól, na których przedstawiono: lwa królestwa Czech, orła księstwa wrocławskiego (z krzyżem), popiersie św. Jana Ewangelisty, literę W (Wratislavia) oraz głowę św. Jana Chrzciciela.

Na powyższej rycinie z prawej pokazano herb Czech z okresu panowania króla Jerzego Podiebrada (z herbarza http://www.heraldique-europeenne.org/Principal.htm). Śląsk, który wówczas wchodził w skład królestwa Czech ma na tej rycinie orła z krzyżem na przepasce - czyli inny rysunek herbu niż pochodzący z księstwa wrocławskiego. Ale na innej rycinie królestwa Czech jest ten sam orzeł z przepaską - już z trójliściem, ale bez krzyża. Wynika z tego, że poszczególni władcy, rysownicy i rzeźbiarze dosyć dowolnie poczynali sobie z rysowaniem herbów Śląska.

W momencie przejęcia Śląska przez Prusy w 1741 roku za herb całej prowincji przyjęto czarnego orla. Wykorzystano jego barwy, powszechne w heraldyce niemieckiej. W intencji Fryderyka II i jego następców ten herb miał stanowić koronny argument świadczący o wielowiekowych związkach Śląska z Niemcami.

Z lewej duży niemiecki herb Dolnego Śląska (z http://www.ngw.nl/). Z prawej aktualny herb Dolnego Śląska

Z powyższego wynika wniosek, że herb umieszczony na wieży zamku oleśnickiego ma swoją specyfikę i może być uznany za herb książąt oleśnickich. Inny zwrot głowy orła - to może chwilowy kaprys Konrada II (lub pomyłka twórcy jego pieczęci albo rzeźbiarza - co było częste). Herb w tej postaci był używany samodzielnie do 1492 r. Póżniej już był elementem herbów książąt oleśnickich z rodu Podiebradów, Würtembergów i Welfów.

Sam orzeł z przepaską stopniowo przestawał też być tylko godłem rodowym Piastów, stając się urzędowym herbem prowincji śląskiej i jako taki już od XVI w., a więc jeszcze za życia Piastów brzesko - legnickich - widniał na pieczęciach starostów czeskich i namiestników austriackich cesarzy oraz na monetach wybijanych w mennicy wrocławskiej - ale posiadał koronę królewską. Sądzić należy, że herb Piastów wrocławskich i oleśnickich stanowił podstawę niemieckiego herbu Dolnego Śląska (Silesia), który jest zbliżony do herbu księcia oleśnickiego Konrada (różnice w kolorze szponów) - umieszczonego na chorągwi zdobytej pod Grunwaldem.

Literatura:
1. Kaganiec M. Ze studiów nad heraldyką Piastów śląskich - piastowie oleśniccy. Sobótka nr 2 1981 r.
2. Kaganiec M. Rodowód Herbu Śląskiego. w http://www.gornyslask.pl/herb/herbsl_1.htm
3. Kaganiec M. Heraldyka Piastów Śląskich 1146-1707. Katowice 1992
4. Mikucki S. Heraldyka Piastów śląskich. w: Historja (tak w oryginale) Śląska. Od najdawniejszych czasów do roku 1400. T III. red. Władysław Semkowicz. Kraków 1936.
5. Gumowski M. Pieczęcie śląskie w: Historja Śląska. Od najdawniejszych czasów do roku 1400. T III. pod red. W. Semkowicza. Kraków 1936
 6. Herby europejskie - http://www.heraldique-europeenne.org/Principal.htm
7. Herby niemieckich miast i ziem (księstw) - http://www.ngw.nl/
8. Herbarz Gerlego - http://www.heraldique-europeenne.org/Armoriaux/Gelre/index.html (na 52 stronie są herby śląskie)
9. Janusz Kębłowski: Pomniki Piastów śląskich. OSSOLINEUM, Wrocław 1971

Z: http://najemni.legnica.pl/czytelnia.php?dzial=czytelnia&par1=00004

Orły śląskie
Pierwsze potwierdzone źródłowo godło Piastów śląskich znane jest z pieczęci Henryka I Brodatego z lat 1202/3 - 1234. W polu pieczęci widać postać księcia w pełnej zbroi, trzymającego w lewej ręce dużą tarczę normańską, pośrodku której widnieje równoramienny krzyż pod nim zaś łuk półksiężyca. Półksiężyc z krzyżem pojawił się także w rotach dokumentów trzebnickich z roku 1208, wydanych przez księcia. Funkcja znaku polegała na zastąpieniu własnoręcznego podpisu księcia, uwierzytelniającego cały dokument, przez tzw. signum manuale. Genezy tego znaku upatrywano w krucjacie dziada Henryka, Władysława Wygnańca z roku 1147, dyplomatyce papieskiej, kulcie księżyca u Słowian. Był to z pewnością osobisty znak wojskowo-rozpoznawczy księcia. Orzeł jako godło książęce pojawił się na pieczęciach śląskich w początkach XIII wieku. W roku 1222 na pieczęci konnej Kazimierza opolsko - raciborskiego, w 1224 na pieczęci pieszej Henryka II Pobożnego, księcia wrocławskiego. Mamy tu do czynienia z przypadkiem dziedziczenia godła, które w heraldyce europejskiej przyjęło się ostatecznie pod koniec XIII wieku. Po śmierci Henryka Pobożnego używana przezeń postać godła zniknęła z pieczęci jego synów - wszyscy trzej książęta: świdnicko-legnicki, wrocławski oraz głogowsko-żagański - usunęli z niej krzyż. W ten sposób powstało nowe godło Piastów dolnośląskich - orzeł zwrócony w prawo, z przepaską przez pierś i skrzydła. Do orła z przepaską i krzyżem powrócił pół wieku później książę głogowski Henryk III, wnuk Henryka Pobożnego. A sam orzeł z nasuniętymi na pierś i skrzydła przepaską i krzyżem zachował się jako herb u książąt na Żaganiu, Głogowie i Oleśnicy. Orzeł z przepaską ale bez krzyża stał się godłem Piastów brzeskich i wrocławskich. Piastowie legniccy na wspólnej tarczy połączyli orła z przepaską z nowym godłem - szachownicą. Książęta świdnicko-ziębiccy zmienili barwy pola i połowy orła - czerwono-czarny orzeł w srebrno-złotym polu Obecny herb dolnośląski wywodzi się z nagrobka Bolesława Wysokiego (zm. 1201) z roku 1225. To prawdopodobnie układ z 1202 roku dzielący Śląsk na dwie odrębne dzielnice był powodem dla którego herby dwóch najbliżej spokrewnionych ze sobą linii piastowskich były tak różne. Sam podział nastąpił dużo wcześniej. W 1172 roku ziemie leżące nad środkową i dolną Odrą zatrzymał Bolesław Wysoki, a terytorium wzdłuż górnej Odry przypadło Mieszkowi Plątonogiemu. Układ potwierdzający podział i wyznaczający granicę miedzy obu księstwami, wzdłuż tzw. przesieki śląskiej podpisał z mieszkiem Plątonogim już Henryk Brodaty syn Wysokiego. O złoto-błękitnej kombinacji barw orła górnośląskiego zaważyły prawdopodobnie wpływy heraldyki francuskiej i udział w wyprawie krzyżowej. W 1217 roku Kazimierz I opolsko-raciborski wraz z królem Węgier Andrzejem II, na którego dworze był częstym gościem, wyruszył na piątą wyprawę krzyżową. Wśród krzyżowców przeważali rycerze francuscy. Złoty orzeł na błękitnym polu ustalił się jako herb książąt górnośląskich za rządów jego syna, Władysława I (1246-1281) Orzeł opolski w koronie pojawił się po raz pierwszy w 1389 roku na pieczęci księcia opolskiego Bolka IV Starego.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
 Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
 Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli
 CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI