Marek Niena³towski
Obroñcy miasta - bractwo strzeleckie (kurkowe)

Zapewnienie bezpieczeñstwa miastu i zamieszkuj±cej w nim ludno¶ci by³o jednym z podstawowych obowi±zków, jakie spoczywa³y na jego w³adzach. W pierwszym, polokacyjnym okresie, nad prawid³ow± i skuteczn± realizacj± tego zadania czuwa³ wójt. Po 1407 r. odpowiedzialno¶æ za obronê miasta i spokój jego mieszkañców przesz³a w rêce rajców ole¶nickich, reguluj±cych ca³okszta³t ¿ycia miejskiego.

rys. Zbigniew Podurgiel

Po wybudowaniu murów miejskich, baszt, bram itp. - do pe³nienia s³u¿by patrolowej i wartowniczej na murach oraz w basztach i bramach miejskich (a w przypadku napa¶ci zbrojnej do czynnej ich obrony) zobowi±zani byli mieszkañcy - g³ównie cz³onkowie cechów rzemie¶lniczych, którym burmistrz wraz z rajcami powierzyli strze¿enie wyznaczonych fragmentów fortyfikacji. Ka¿dy cech mia³ obowi±zek przygotowania i uzbrojenia ludzi do obrony miasta. Dlatego zadaniem cechu by³o staranie siê o zakup ró¿nego sprzêtu wojskowego. Ka¿dy zg³aszaj±cy chêæ wstapienia do cechu musia³ posiadaæ podstawowe uzbrojenie, którym by³ he³m i miecz, ewnentualnie dodatkowo ³uk, kusza, w³ócznia, halabarda, a bogatsi muszkiet. Cz³onkowie cechów byli sprawni w swoim rzemio¶le, a niezby sprawni w rzemio¶le wojennym. Dlatego konieczne by³y æwiczenia w strzelaniu do celu z ³uków, potem z kusz i w XVI wieku z broni palnej. Æwiczenia te odbywa³y siê kilka razy w roku, powstawa³ szczególny rytua³ - opracowywano zasady æwiczeñ w strzelaniu, warunki bezpieczeñstwa, rodzaje tarcz strzelniczych, sposób oceny, rodzaje nagród za celno¶æ strzelania. kary za nieobecno¶æ na strzelnicy itp. Z czasem ten rytua³ - kodyfikowano, zapisywano i stawa³ siê on zwyczajowym prawem. A strzelcy ³±czyli siê w grupy i zaczêli przyjmowaæ nazwê bractwa strzeleckiego. Wielkim zwolennikiem tego bractwa by³ ostatni Piast ole¶nicki Konrad X Bia³y. Ju¿ wówczas musia³y istnieæ ich zal±¿ki na ziemi ole¶nickiej. Formalnie bractwo powsta³o w Ole¶nicy w 1511 r. za czasów Karola I Podiebrada. Aby mogli oni skutecznie wype³niaæ swe obowi±zki, konieczne by³o sta³e æwiczenia pos³ugiwania siê broni±.

Strzelano do imitacji koguta (kura) wykonanego w glinie lub do tarczy. Udzia³ w zawodach strzeleckich bra³o prawie ca³e miasto. Zawody te by³y rodzajem festynu ludowego, a ka¿dy mieszczanin móg³ przy tej okazji znale¼æ dla siebie rozrywkê. Zawody bractwa strzeleckiego, które odbywa³y siê w we wtorek po Zielonych ¦wi±tkach stawa³y siê prawie ¶wiêtem miejskim.

Przed zawodami strzelcy gromadzili siê w ko¶ciele, z którego udawali siê na strzelnicê w pochodzie przez miasto. Udzia³ w zawodach strzeleckich dla m³odych rzemie¶lników by³ obowi±zkowy. Liczba zawodników by³a uzale¿niona od liczebno¶ci cechu, starsi cechu za¶ mieli obwi±zek prowadzenia list zawodników i przekazywania ich do rady miejskiej. Zawodnicy musieli korzystaæ z w³asnej broni, któr± przed rozpoczêciem zawodów pokazywali starszym bractwa. Po zajêciu stanowiska na strzelnicy, zawodnicy czekali na odpowiedni znak starszego bractwa, który prowadzi³ zawody. Nastêpnie nale¿a³o oddaæ tylko jeden strza³. Po nim nastêpowa³a przerwa, podczas której starsi bractwa, lub wyznaczeni przez nich ludzie, sprawdzali wynik strzelania. Kto trafi³ kura w ³eb, ogon lub skrzyd³o, dostawa³ w nagrodê cynowy pó³misek z wyobra¿eniem ustrzelonej czê¶ci. Kto za¶ trafi³ w piersi kura, zostawa³ zwyciêzc±. Obwo³ywano go królem kurkowym na ca³y rok. W nagrodê otrzymywa³ ró¿norodne nagrody np. srebrny puchar (nagroda przechodnia) oraz zwolniony by³ od p³acenia w tym okresie podatków i ce³. W XVII-XIX by³y to medale, monety, uzbrojenie itp.

Po zakoñczeniu zawodów organizowano barwny pochód ulicami miasta, aby uczciæ nowego i starego króla kurkowego. Na czele pochodu kroczy³ triumfator zawodów, od¶wiêtnie ubrany z odznak± swojej godno¶ci, za nim pod±¿ali starsi bractwa, za którymi niesiono chor±gwie brackie. Koñcow± czê¶æ pochodu tworzyli cz³onkowie bractwa i zawodnicy, którzy brali udzia³ w zawodach, a tak¿e muzykanci (werbli¶ci czy trêbacze). Ten barwny pochód udawa³ siê na miejsc poczêstunku, który by³ pocz±tkowo skromny i w zasadzie ogranicza³ siê do piwa.

Z czasem zabroniono przechowywaæ broñ w domu, Ani nawet nosiæ mieszczanom. Ponadto w³adze miejskie zakupywa³y broñ do w³asnej zbrojowni (zwanej te¿ cekhauzem) i ewentualnie dla potrzeb wyposa¿enia zaciê¿nego wojska (dotyczy³o to du¿ych miast - na ten cel cz³onkowie cechów opodatkowali siê po 2 gr.). Zbrojownia mie¶ci³a siê najprawdopodobniej w jednej z wie¿ bramnych miasta. Proch powinien byæ przechowywany w oddzielnym miejscu zwanym prochowni±. W 1538-1540 r. dawn± synagogê (po wyrzuceniu ¯ydów z Ole¶nicy) dostosowano do warunków arsena³u miejskiego, a¿ do czasu wybudowania budynku arsena³u. Brak jest informacji jaki rodzaj uzbrojenia przechowywano w Ole¶nicy. Dla przyk³adu:

Spis arsena³u Strzelina z 1371 r. - 17 he³mów, 25 pó³pancerzy, 3 kolczugi, 8 dobrych w³óczni, 6 par rêkawic i 5 sztuk broni palnej oraz beczu³ka prochu.

Warownia Brodnica (Krzy¿acy). W roku 1419 by³o 13 armat z pociskami kamiennymi, 28 katapult do miotania pocisków o³owianych (z zapasem o³owiu), 3 tony prochu, 1 tona saletry, 120 kusz, 30.000 be³tów, 6 pancerzy lekkich zw. "platami", 3 pary nagolenników, 13 napier¶ników, 24 he³my oraz 25 tarcz. Dla porównania - w roku 1664 warownia posiada³a piêæ armat (dwie z ¿elaza, trzy z br±zu) oraz dwa mo¼dzierze (jeden ¿elazny, jeden br±zowy).

Spis arsena³u (pocz±tki XVII wieku) w kaliskim cekhauzie (http://www.stary.kalisz.pl/go_strazmiejska.php) - 9 dzia³ek, niewielkie dzia³ko do kul kamiennych, 80 hakownic, 6 mieczów i 2 halabardy, 13 zbroi, 8 przy³bic, 5 pancerzy, 16 karwaszy [naramienników], 1 bania z Or³em [tj. du¿y proporzec], 2 chor±gwie i 1 bêben oraz 3 beczki prochu i 3 beczki saletry, a tak¿e 1 forma [odlewnicza] do dzia³a i 1 mniejsza do dzia³ka. O arsenale g³ogowskim wiêcej napisa³ Nowakowski D.[4].

W 1556 r. gdy do bram ¦l±ska zbli¿a³o siê zagro¿enie tureckie, cesarz Maksymilian II nakazuje obowi±zkowe æwiczenia we w³adaniu broni± przez wszystkich mieszczan. Wtedy zabawa w strzelanie, zamienia siê w wojsko - wzrasta ranga bractw strzeleckich i jednocze¶nie rosn± wymagania. Struktury bractwa zaczynaj± przypominaæ wojskowe. Od tej pory troszczono siê o dobre zaopatrzenie cechów w broñ i amunicjê. Wtedy te¿ tarczami dla armatek by³y imitacje namiotów tureckich. Ostatnim ksi±¿êcym zwolennikiem bractw strzeleckich by³ K.Ch. Erdmann (zm. 1792 r.).

W niektórych miastach mieszkañcy mieli obowi±zek posiadania strzelb jeszcze w pocz±tkach XVIII w. Np. Statut i przepisy porz±dkowe miasta Wo³czyn, 1722 rok [6]. W nim napisano:

   15.  Ka¿dy mieszczanin powinien posiadaæ strzelbê i bagnet oraz potrzebne do niej kule, proch i lonty. Broñ powinna byæ w ka¿dej chwili zdatna do u¿ytku, aby wykorzystaæ j± przy zagro¿eniu z zewn±trz. Strzelby nie wolno sprzedaæ, chyba ¿e posiada siê wiêcej, ni¿ jedn± sztukê.                                                  

   16.   Mieszczanie wyznaczeni do pilnowania jarmarków, powinni posiadaæ sprawn± strzelbê. Równie¿ wartownicy nie mog± od³o¿yæ broni w czasie s³u¿by. Gdy przechodzi osoba dystyngowana, powinni prezentowaæ przed ni± broñ. Za nieprzestrzeganie tego nakazu grozi grzywna w wysoko¶ci 6 srebrnych groszy.

Bractwa strzeleckie posiada³y swój maj±tek (w drodze zakupów i darowizn) - pola, ogrody, stawy, lasy itp. Dziêki temu uzyskiwa³y zyski i pieni±dze przeznacza³y na budowê (modernizacjê) strzelnic, zakup budynków na Domy strzeleckie, nagrody itp.

Bractwo strzeleckie pocz±tkowo nie posiada³o jednolitych strojów, potem ka¿de miasto ustala³o swój w³asny. W 1812 r. wprowadzono w Prusach jednolity uniform bractwa, a w 1849 i 1874 dokonano w nim zmian.

W okresach wojennych lub rozruchów, bractwo strzeleckie uzpe³nia³o wojsko. W 1813 r. bractwa po³±czy³y siê z nowo utworzon± Gwardi± Obywatelsk± w Korpus Strzelecki. Podczas Wiosny Ludów w 1848 r. cz³onkowie bractwa stanowili podstawow± si³ê powo³anej Gwardii Obywatelskiej (naturalnie - wyst±pili przeciw mieszkañcom miasta, chc±cych reform).

Dla potrzeb bractwa wybudowano w Ole¶nicy strzelnicê. O miejscu rozmieszczeniu pierwszej znanej strzelnicy i Domu Bractwa Strzeleckiego mo¿na s±dziæ na podstawie sztychu M. Meriana - znajdowa³y sie obok Bramy Mariackiej. O kolejnym Domu w tym miejscu pisze w swoim dziele J. Sinapius - podaje, ¿e ksi±¿ê Sylwiusz Fryderyk wybudowa³ tam (24 lipca 1690 r.) nowy Dom Bractwa. Przy braku strzelnicy mo¿na by³o zaprószyæ ogieñ (podczas strzelañ o tytu³ Króla Kurkowego w Namys³owie w 1782 r., spalono prawie ca³kowicie miasteczko Rychtal). Inn± form± æwiczeñ i rywalizacji miedzymiastowej (Bierutów, Syców) - by³y zawody tzw. strzelania do wo³u. W XVIII w. strzelnicê przeniesiono w okolice obecnej ul. Wileñskiej, przy niej powsta³ ogródek strzelecki.

W XIX w. a mo¿e jeszcze wcze¶niej wybudowano w Ole¶nicy Dom Strzelecki. W 1900 r. bractwo uzyska³o zapewne kolejny sztandar. Z tej okazji wybito medal. 250 (350?) lecie bractwa uczczono uroczy¶cie w 1860 i wybito medal z tej okazji. 400 lat bractwa ole¶nickiego obchodzono uroczy¶cie w 1911 r. Z tej okazji wybito tak¿e medal oraz wydano kartkê pocztow±


"Dru¿yna w historycznym pochodzie" kartka pocztowa wydana w 1911 r.
z okazji 400-lecia bractwa strzeleckiego w Ole¶nicy. Z kolekcji Krzysztofa Dziedzica [7]

Zobacz:

Literatura

  1. Das Buch der Stadt Oels in Schlesien / hrsg. vom Magistrat der Stadt Oels in Schlesien anläßlich des 675jährigen Stadtjubiläums. Bearb. vom Schlitzberger. Berlin. 1930.
  2. Drabina J. ¯ycie codzienne w miastach ¶l±skich w XIX i XV w.Wyd. Skryba. Wroc³aw 1998
  3. Hartmann F. Czapliñski M. Dzieje miasta Ziêbice na ¦l±sku. Wroc³aw 1992
  4. Nowakowski D., Elementy obronne ¶redniowiecznego miasta i broñ w mie¶cie na przyk³adzie G³ogowa w ¶wietle ¼róde³ pisanych i archeologicznych w: G³ogów, ¶redniowieczne miasto nad Odr±, G³ogów 2018.
  5. Strzelnica przy ul. Wileñskiej
  6. Historia miasta WO£CZYN w ramach historii okolic Wo³czyna zestawione przez HENRYKA GAWELA. Druk: Wiadomo¶ci Kluczborskie S.z.o.o. Kluczbork (link do artyku³u znikn±³)
  7. Dziedzic K., Pozdrowienie z Ole¶nicy 2. Pocztówki z lat 1898 - 1944 z kolekcji autora, Ole¶nica 2018



Od autora Lokacja miasta Ole¶nica piastowska Ole¶nica Podiebradów Ole¶nica Wirtembergów
Ole¶nica za Welfów
Ole¶nica po 1885 r. Zamek ole¶nicki Ko¶ció³ zamkowy Pomniki Inne zabytki
Fortyfikacje Herb Ole¶nicy Herby ksiêstw Drukarnie Numizmaty Ksi±¿êce krypty
Kary - prêgierz i szubienica Wojsko w Ole¶nicy Walki w 1945 roku Renowacje zabytków
Biografie znanych osób Zas³u¿eni dla Ole¶nicy Arty¶ci ole¶niccy Autorzy Rysowali Ole¶nicê
Fotograficy Wspomnienia osadników Mapy Co pod ziemi±? Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa ole¶nickie Recenzje Bibliografia Linki Zauwa¿yli nas Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki Fotografie miastaRysunki Odeszli Opisy wybranych miejscowo¶ci
CIEKAWOSTKI ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWO¦CI