17.10.2005 r.

Z okazji 800 - lecia Oleśnicy oprócz wydania książki i innych publikacji przeprowadzono sesję popularno-naukową, w której udział wzięli i wygłosili referaty m.in.: Prof. M.Haisig, prof. K. Matwijowski, prof K. Bobowski, prof. M. Przyłęcki i wielu innych. Dzięki DŻS przy PiMBP niektóre artykuły udało się ocalić i są one dostępne.

Obecnie z okazji 750 lecia lokacji Oleśnicy żadnej sesji popularno-naukowej nie przeprowadzono i nie wydano żadnej znaczącej publikacji odpowiedniej do ważności daty (np. monografii miasta). Niewielką publikację związaną z tą datą wydała jedynie galeria przy PiMBP. W "nagrodę" Galerię będzie rozwiązana, a autorka tej (i innych publikacji, i wystaw na wysokim poziomie) straci pracę. Jest to kolejny element zauważalnego upadku kultury oleśnickiej. Niedługo każde święto miejskie będzie związane tylko z disco-polo i piwem.

O czym kiedyś dyskutowano? - Skrót komunikatu przedstawionego 21 czerwca 1989 r. w trakcie sesji popularno-naukowej z okazji 800-lecia Oleśnicy. Treść referatu nie uległa deaktualizacji.

Prof. Mirosław Przyłęcki

Odbudowa Starego Miasta w Oleśnicy po II-giej Wojnie światowej

Oleśnica - jedno z najstarszych i najpiękniejszych miast nizinnych Dolnego Śląska nie zostało oszczędzone w trakcie działań wojennych w 1945 roku.

W wyniku bezpośrednich walk o miasto, a także wydarzeń po zakończeniu walk obszar tzw. Starego Miasta zniszczony został w ok. 70%. Poważnym zniszczeniom uległy cenne zabytki architektury (m.in.: ratusz, kościół św. Trójcy, kościół NMP i św. Jerzego, Dom Wdów po Pastorach), zabudowa całych bloków urbanistycznych popadła w ruinę - jeszcze w r. 1955 niektóre z nich przedstawiały już tylko gruzowiska z resztkami murów konstrukcyjnych. Inne zabytki (kościół parafialny św. Jana, Zamek, kościół Salwatora, Wieża Bramy Wrocławskiej) uszkodzone w mniejszym stopniu ulegały postępującej dekapitalizacji technicznej i dewastacji.

Pierwsze kompleksowe rozpoznanie strat i pierwsze programy działałań konserwatorskich opracowano dopiero w latach 1954-1955.

Nieco wcześniej podjęto dorywcze prace ratowniczo-zabezpieczające i remontowe przy pojedynczych zabytkach. Kolejno w trakcie następnych lat opracowywano dokumentacje projektowe, obejmowano liczne zabytki planami inwestycyjnymi, prowadzono ich odbudowę (rekonstrukcje) i remonty.

Po odgruzowaniu obszaru Starego Miasta - a nawet jeszcze w trakcie - rozpoczęto opracowywanie programów i wytycznych konserwatorskich dla miasta, a następnie projektów planów miejscowych i projektów architektonicznych.

Ostatecznie - kierunek odbudowy Oleśnicy i jej zabytków opracowywano w następujących punktach:

1) wydzielenie obszaru Starego Miasta w granicach szczegółowo określonych w wytycznych z 1955 roku i potraktowanie go jako obszaru zabytkowego, pozostającego pod ścisłym nadzorem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

2) Utrzymanie przebiegu wszystkich ulic Starego Miasta - jako elementów zabytkowego rozplanowania Oleśnicy. W wytycznych precyzowano nawet utrzymanie w przyszłej zabudowie dawnych linii zabudowy. Po konsultacjach jednak nie we wszystkich przykładach postulat ten utrzymano.

3) Utrzymanie wszystkich zabytkowych tzw. dominant przestrzennych i funkcjonalnych Starego Miasta - a w wypadku ich uszkodzeń, nawet odbudowę (kościół św. Trójcy, kościół św. Marii i św. Jerzego, kościół Salwatora, ratusz, wieża bramy Wrocławskiej). Pomimo krytycznych opinii konsultanta postulat ten w dalszej polityce konserwatorskiej konsekwentnie i zdecydowanie podtrzymano, aż do pełnej i konsekwentnej jego realizacji.

4) Utrzymanie poprzez restaurację i pełną ekspozycje reliktów murów obronnych, jako widocznej granicy średniowiecznego obszaru zurbanizowanego, a także jako interesującego zespołu zabytkowego. Usunięcie z otoczenia tychże murów szpecących dobudówek oraz izolacja przestrzenna pasma murów od zabudowy poprzez wprowadzenie na maksymalnym odcinku ich otoczenia zieleni rekreacyjnej (plant miejskich).

5) Utrzymanie poprzez remonty lub odbudowę większości (wykazy sprecyzowano adresowo) ocalałych zabytków architektonicznych.

6) Utrzymanie zabytkowych pomników i elementów tzw. malej architektury.

7) Uzupełnienie nowymi budynkami obszarów wyburzonych - przede wszystkim tam, gdzie rekonstrukcja zabudowy (bez rekonstrukcji jej dawnej formy) uzupełnić powinna luki - tzw. pustki - w pierzejach Rynku, ul. 1-go Maja, ulic Wrocławskiej, Matejki, Łużyckiej i Roosevelta.

8) Utrzymanie odpowiedniej skali nowej zabudowy - skali dostosowanej do gabarytu otoczenia i do ustalonych historycznie proporcji zabudowy ulic i placów ze szczególnym uwzględnieniem obiektów zabytkowych. Skalę taką generalnie określono na 3-5 kondygnacji.

9) Nadanie nowej zabudowie odpowiedniej formy architektonicznej, dostosowanej do zabytkowego charakteru miasta, a szczególnie do najbliższych obiektów zabytkowych. Nie chodziło tu w żadnym wypadku o naśladowanie form historycznych, tzw. restytucje zabytków.

10) Wyeksponowanie przestrzenne najcenniejszych dominant zabytkowych. poprzez takie ukształtowanie nowej zabudowy (łącznie z wyburzeniami obiektów bezwartościowych), aby w jej prześwitach dominanty te były jak najlepiej widoczne.

11) Utrzymanie zarysów dawnych bloków urbanistycznych, nawet w wypadku likwidacji funkcji komunikacyjnej dawnej ulicy. Zagospodarowania wnętrz blokowych zielenią i urządzeniami gospodarczymi, w nawiązaniu do schematu ulic i placów oraz form zabudowy zabytkowej.

12) Uporządkowanie otoczenia obiektów zabytkowych z zapewnieniem właściwej ich prezentacji na tle zieleni, lub architektury współczesnej, na tle innych form dekoracyjnych itp.

13) Iluminacja nocna zabytkowych dominant przestrzennych (zamku, ratusza, wież kościelnych, bramy Wrocławskiej).

14) Odciążenie komunikacyjne ulic Starego Miasta poprzez budowę objazdów zewnętrznych, Wyeliminowanie ciężkiego ruchu kołowego spod bramy Wrocławskiej.

15) Lokalizację w Starym Mieście maksymalnej ilości usług kulturalnych, handlowych i administracyjnych z ograniczeniem typowego budownictwa mieszkaniowego i Jego zaplecza usługowego.

16) Estetyczna, organizacja fragmentów placów i ulic poprzez kwietniki, malowane reklamy, oświetlenia uliczne itp. Nawiązanie treściowe i formalne nowych malowideł ściennych do historii i zabytków Oleśnicy.

17) Wyłączenie terenów parku, fosy zamkowej i najbliższego otoczenia kościoła p.w. Panny Marii i św. Jerzego od wszelkiej nowej zabudowy i innych form przestrzennego zagospodarowania.

Ustaleń powyższych dokonywał z reguły autor niniejszej pracy. Od roku 1955 jako autor wytycznych konserwatorskich do projektu planu urbanistycznego, a w latach 1958-1973 również jako wojewódzki konserwator zabytków. Początkowo zadaniem ustalającego była głównie ochrona istniejących wartości miasta (lata 1955-I960), później także współkomponowanie funkcjonalne i przestrzenne odbudowywanego ośrodka zabytkowego i jego otoczenia. Z braku projektu planu szczegółowego rola ustalającego była szczególnie istotna, jako nieoficjalnego koordynatora projektowanych przez różnych projektantów, rozmaitych form przestrzennych. Niestety nie wszystkie projekty zrealizowano według uzgodnionych koncepcji.

Szeregu projektów inwestorzy w ogóle nie przedstawili władzom konserwatorskim do uzgodnienia, lub też przedstawiono je w trakcie już zaawansowanej budowy. Także swoboda inspiracji u uzgadniającego konserwatora zabytków była bardzo ograniczona istniejącym zespołem normatywów, oraz aktualnym potencjałem mocy przerobowych, zwłaszcza tam, gdzie chodziło o nowe budownictwo mieszkaniowe, wznoszone w pośpiechu, pod naciskiem zadawnionych i niezaspokojonych potrzeb ludności Oleśnicy.

Realizacja poszczególnych założeń i postulatów konserwatorskich przy odbudowie i rewaloryzacji Starego Miasta w Oleśnicy przedstawiała się następująco:

Zgodnie z przyjętymi założeniami i ustalaniemi odbudowy Starego Miasta realizowano dość konsekwentnie, choć z różnym nasileniem, poszczególne prace budowlane i porządkowe. Rozpoczęto od odgruzowania. I tak do roku 1965 usunięto 80.000 m3 gruzu i ponad 200.000 m3 miału z obszaru około 30 ha powierzchni przed 1945r. rokiem zabudowanej. Prace odgruzowawcze trwały w zasadzie od roku 1956 do 1960, choć jeszcze i w późniejszych okresach tu i ówdzie zobaczyć można było powierzchnie zagruzowane.

Zgodnie z ustaleniami konserwatorskimi, teren omawiany jako wydzielony obszar pod ochroną konserwatorską, w Oleśnicy traktowano w sposób specjalny, konsultując i uzgadniając z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków w zasadzie ważniejsze poczynania budowlano; porządkowe, zwłaszcza dotyczące budowli zabytkowych lub ich otoczenia.

Granicę strefy ochronnej ustalono w następujących liniach: od ulicy Wrocławskiej wzdłuż ulicy Szpitalnej do terenów parku zamkowego i szeroko obejmując wzgórza zamkowe do ulicy Wałowej. Następnie wzdłuż ul. Wałowej i Rzemieślniczej do ul. Wojska Polskiego, wbiegającej od północy do miasta. Dalej wzdłuż drogi polnej, opasującej w pewnej odległości mury obronne od północnego wschodu do ul. B. Więźniów Politycznych i ul. Kilińskiego do skrzyżowania z ul. Szpitalną, Stąd w prostej linii do skrzyżowania ul. Szpitalnej z ulicą Wrocławską.

W trakcie odbudowy i adaptacji zabytkowego obszaru miejskiego - zgodnie z drugim ustaleniem konserwatorskim, utrzymano przebieg wszystkich ulic Starego Miasta, zachowując na wielu ich odcinkach również dawną linie zabudowy, zachowaną do roku 1945. Odcinki takie posiadają w ramach ogólnej koncepcji konserwatorskiej znaczenie "świadków" wyznaczających szerokość ulic z XV i XVI wieku.

Zachowując przebiegi wszystkich ulic zabytkowego ośrodka miejskiego, wprowadzono sporadycznie uzasadnione rozluźnienie dawnej przeważnie już w roku 1945 niezabytkowej - zabudowy, oraz poszerzenia tychże ulic, warunkujące lepsze oświetlenie mieszkań wzdłuż nich położonych oraz lepszą przepustowość ruchu kołowego i pieszego. Zachowano przy tym liczne budowle (zabytkowe i niezabytkowe) wyznaczające na krótkich odcinkach dawną linię zabudowy i szerokość ulicy.

W trakcie postępującej odbudowy Oleśnicy - zgodnie z ustaleniem trzecim, utrzymano wszystkie dominanty zabytkowe (zamek, kościoły p.w. św. Jana, św. Trójcy, św. św. Marii i Jerzego, Salwatora, Ratusz, Bramę Wrocławską).

Ratusz odbudowano po zniszczeniach wojennych w latach 1960-1964. Hełm wieży Bramy Wrocławskiej rekonstruowano w latach 1956-1959. Kościół Św. Trójcy odbudowano w latach 1957-1958 (zabezpieczenie) oraz w latach 1960-1962. Kościół św. Marii i Jerzego rekonstruowano etapami w latach 1957 (wstępne zabezpieczenie) i 1967-1972 (rekonstrukcja stanu surowego - bez sklepień).

Zamek od roku 1968 poddano kompleksowemu remontowi i adaptacji na cele muzealne (pierwsze skrzydło nad bramą zewnętrzną oddano do użytku Muzeum Archeologicznemu z Wrocławia w 1971 r.) i szkolne (Centralna Szkoła Instruktorów ZHP. Otwarcie szkoły miało miejsce 2 kwietnia 1975).

Kościół Salwatora restaurowano częściowo (prace elewacyjne) w latach 1968-1969. Kościół św. Jana restaurowano częściowo w kilku etapach. Wnętrza odnowiono w latach 1951-1952. Dach i system odwadniający restaurowano w roku 1959. W latach 1971-1972 restaurowano fasady kościoła (ustalenia projektowe autora).

Także zachowane odcinki murów obronnych były sukcesywnie od roku 1957 restaurowane i porządkowane. Początkowo (rok 1957-53) restaurowano około stumetrowy odcinek na północ od Bramy Trzebnickiej (dzisiaj Wrocławskiej). W latach 1965-1969 przeprowadzono kompleksową konserwację muru pomiędzy Bramą Wrocławską a kościołem św. Marii i św. Jerzego, oraz zachowanych fragmentów odcinka południowego (na tyłach ul. Sejmowej i Prusa).

W latach 1970-72 i 1971-73 restaurowano dalsze odcinki średniowiecznych obwarowań.

Z ogólnej długości około 1500 mb średniowiecznej linii murów obronnych zachowano około 1250 mb tego muru tj. prawie 90% - w tym ponad 1200 mb poddano już restauracji, polegającej na wyrównaniu i zabezpieczeniu korony murów, przelicowaniu najbardziej zniszczonych partii oraz oczyszczeniu i spoinowaniu mniej uszkodzonych partii muru.

Uporządkowano przestrzeń wzdłuż murów miejskich, organizując skwery i kwietniki pomiędzy Bramą Wrocławską a kościołem Mariackim. W roku 1972 zorganizowano i uporządkowano pasmo zieleni wzdłuż wschodniego odcinka murów. Zaprogramowano także urządzenie terenu zielonego wzdłuż murów pomiędzy Bramą Wrocławską a Zamkiem. Prawidłowe zorganizowanie przedpola tego odcinka murów uniemożliwiła wadliwa - z konserwatorskiego punktu widzenia - lokalizacja pawilonu meblowego, wydana przez architekta powiatowego, bez uzgodnienia z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Pawilon ten przeszkodził w urządzeniu pasma terenów zielonych i wprowadził pewną dysharmonię przestrzenną w bezpośrednim otoczeniu zabytkowego muru obronnego.

Utrzymano i wyremontowano ocalałe w roku 1945 zabytki architektoniczne. Ważniejsze z nich - choć znacznie zniszczone - odbudowano.

Wszystkie ważniejsze zabytki architektoniczne poddano pracom remontowym i restauratorskim - do pełnej odbudowy i adaptacji włącznie. Mimo, że aktualnie w kościele św. Marii i Jerzego nie rozwiązano jeszcze problemu całkowitego zagospodarowania wnętrza stwierdzić można, że zabytki Oleśnicy zostały już uratowane a ich dalsza egzystencja w układzie przestrzennym i funkcjonalnym miasta - korzystnie przesądzona. W szeregu obiektach zabytkowych przeprowadzono drobne prace konserwacyjne oraz przeważnie odnowiono tynki fasad. Efekt tych prac nie uszczuplił w zasadzie dość skromnych zresztą walorów historyczno-artystycznyoh obiektów.

Utrzymano w zasadzie zachowane pomniki w mieście (kolumny przy Rynku oraz przy placu Zamkowym) wymieniając statuę Bismarcka przed Domem Wdów na popiersie Chopina.

W latach sześćdziesiątych wzniesiono przy ul.1-go Maja - na tle murów obronnych - Pomnik Kosmonautów, projektu art. plastyka St. Boronia z Wrocławia.

W latach 1979-61 wzniesiono pierwsze powojenne budynki mieszkalne na obszarze starego miasta w Oleśnicy. Były to przede wszystkim: blok mieszkalny nr 50-54 przy Rynku (dawne parcele nr 47-59) proj. A. Krzywickiego (Miastoprojekt Wrocław), budynek nr 31-32 przy Rynku projektu St. Opalińskiego (Miastoprojekt Wrocław) oraz Rynek 23-24 projektowany przez Miastoprojekt Kraków.

Budynki te (zwłaszcza nr nr 50-54 i 23-24) formą architektoniczną, stromym dachem, gabarytem, podziałem i kolorystyką - wyraźnie nawiązywały do architektury ocalałych - zabytkowych domów oleśnickich.

Architektura tych budynków pozostawała pod wyraźnym wpływem rekonstruktorskich zasad odbudowy starych śródmieść Warszawy, Gdańska, rynków Wrocławia i Bolesławca, czy też ulicy Brzeskiej w Nysie. W tych pierwszych budynkach powojennych można by się tez dopatrzyć jakichś elementów forsowanego w latach pięćdziesiątych tzw. socrealizmu, w którym zalecano naśladownictwo form historycznych (lub pseudohistorycznych). W każdym razie budynki te harmonijnie uzupełniły puste miejsca po wyburzonej zabudowie przyrynkowej.

Budynki wznoszone do ok. 1963 r. wykonywane były sposobem tradycyjnym z cegły; posiadały one ceramiczne, strome dachy (kąt nachylenia połaci ok. 45°), oraz nie przekraczały wysokości 4 kondygnacji.

Ten pierwszy etap odbudowy starego miasta, należy uznać za korzystny i w miarę możliwości uwzględniający potrzebę kulturalnego potraktowania skali i architektury zabytkowego otoczenia.

W latach 1963 - 65 rozpoczyna się kolejny etap zabudowy Starego Miasta. Etap niekorzystny. Istniejące naciski gospodarcze, obniżenie lub zaniechanie kryteriów estetycznych; dyktatura przedsiębiorstw wykonawczych wobec projektanta i inwestora, arbitralne decyzje lokalnych prominentów władz politycznych i administracyjnych doprowadzają do powstania szeregu mniej interesujących, a często wręcz szpecących budowli mieszkalnych. Wytyczne konserwatorskie, przewidujące stosowanie stromych ceramicznych dachów, okazują się niemożliwe do realizacji.

Potęgują się naciski na stosowanie obowiązujących wysokości 5 kondygnacji. W tej sytuacji realizuje się projekty cztero i nawet pięcio kondygnacjowych budynków mieszkalnych przy ul. 1-go Maja, Matejki, w rejonie ul. Rycerskiej i Łużyckiej oraz Wrocławskiej i Bocianiej. Starania WKZ jako uzgadniającego, idą w kierunku ograniczenia długości budynków, obniżenia wysokości, oraz takiego ich sytuowania, aby w miarę możności nie przesłaniały widoków na zabytkowe budowle lub wnętrza urbanistyczne. W ten sposób i w takich warunkach powstaje wachlarzowato rozrzucony wokół kościoła Salvatora, zespół czterokondygnacjowych budynków mieszkalnych (proj. W. Marona i A. Grygorowicz - Kraków - realizacja 1965 r.), oraz zabudowa pomiędzy ul. Wrocławską a Bociana, złożona z bloku czterokondygnacjowego wzdłuż ul. Wrocławskiej i trzech pięciokondygnacjowych punktowców tak rozmieszczonych, ażeby umożliwić w prześwitach widok na zamek i kościół zamkowy.

Z pełnym powodzeniem eksponowano zabytkowe dominanty.Wyeksponowany został zamek poprzez wyburzenia wzdłuż ulicy Bocianiej, zabudowę punktową w rejonie ulicy Wrocławskiej: niezabudowany rejon ul. Sejmowej i Zamkowej przeznaczono na parking. Odsłonięto architekturę kościoła zamkowego, skracając zabudowę wzdłuż ul. Wrocławskiej, a od strony Rynku wznosząc niski (2 kondygnacje) pawilon handlowy "Centrum" (1968) o architekturze całkowicie współczesnej, celowo kontrastującej z formami gotyckimi kościoła. Utrzymano walory ekspozycji Ratusza bez zmian. Nową zabudowę w pobliżu kościoła św. Trójcy - wzdłuż ulic Roosevelta i Okrężnej - utrzymano w gabarycie trzech i czterech kondygnacji, cofając linie zabudowy dla lepszej widoczności kościoła od strony Rynku i od strony ul. Matejki. Podobnie ukształtowano zabudowę narożnika ul. Roosevelta od strony kościoła św. Marii i Jerzego. Bezpośrednie otoczenie tego kościoła wyłączono z jakichkolwiek przeznaczeń lokalizacyjnych.

Także zarysy bloków urbanistycznych z XIII - XVIII w. wyznaczone przebiegiem dawnych ulic są dość dobrze czytelne i choć nie wszystkie ulice zachowały swoje dawne funkcje i szerokości, to jednak ogólny podział starego miasta na bloki zabudowy, nie uległ poważniejszym zmianom.

W latach 1965-1969 wykonano także szeroko zakrojone prace przy półobwodnicy, przejmującej ruch tranzytowy Wrocław-Łódź - Warszawa (trasa E-12), z odgałęzieniem do Trzebnicy z ul. Wrocławskiej - Rynku i ul. 22 Lipca na ul. Wojska Polskiego i jej zachodnie przedłużenie, przekraczające wiaduktem tory kolejowe, tuż za stacją Oleśnica - Rataje.

Pewnym odciążeniem dla ulic 1 Maja, Rynku i staromiejskiego odcinka ul. 22 Lipca, stała się też poszerzona i wyremontowana w latach sześćdziesiątych ulica Kilińskiego, przejmująca część ruchu, od dworca głównego i przedmieścia południowego do przedmieścia wschodniego i dalej do Bierutowa i Sycowa. Całkowite odciążenie ("odbarczenie") ulic staromiejskich stało się realne po zrealizowaniu połączenia ul. Kilińskiego z ul. Rzemieślniczą, poprzez odcinek ulicy biegnącej wzdłuż nowego osiedla na zewnątrz i równoległe do wschodniego odcinka średniowiecznych murów obronnych (ul. Zawadzkiego).

W wyniku realizacji kolejnych projektów Oleśnica zyskała estetyczne gazony, kwietniki i czasze na kwiaty, ustawione m.in. na chodnikach przy Rynku, oświetlenie nocne, szyldów, reklam i wystaw oraz kilku malowideł ściennych o tematyce nawiązującej do historycznych tradycji miasta sięgających 1189 r.

Na koniec zastrzeżono wyłączenia spod jakiejkolwiek nowej zabudowy wybranych terenów obszaru zabytkowego, stanowiących otoczenie zabytków lub będących zabytkowymi zespołami zieleni. I tak wyłączono skutecznie i zapewne trwale teren parku zamkowego (obecnie parku miejskiego), dawnej fosy zamkowej, stanowiącej dziś czytelną zapadlinę terenową, placu kościelnego i obszaru przyległego wzdłuż murów obronnych do kościoła św. Marii i Jerzego. Wyłączono także spod zabudowy tereny bezpośrednie przyległe do zachowanych i odrestaurowanych miejskich murów obronnych. Tereny te zagospodarowane zostały przeważnie jako skwery, trawniki i zespoły zielone, zachowując historyczne ukształtowane zarysy dawnych układów przestrzennych.

Mirosław Przyłęcki

Wrocław, czerwiec 1989 r.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI