Marek Nienałtowski
Więzienie w Oleśnicy
15.11. 2007 r.
Znaczne uzupełnienie historyczne 03.10.2020 r.
09.07.1921 r.

Niewiele wiemy o miejscach odosobnienia istniejących w Oleśnicy na przestrzeni ostatnich 200 - 300 lat. O miejskich izbach więziennych umieszczonych w ratuszu pisał J. Sinapius. Więzienie powiatowe mogło powstać po 1741 roku, kiedy Oleśnica stała się miastem powiatowym. Ewentualnie mogło to nastąpić po 1815-1816 roku, po kolejnej reorganizacji powiatu. W 1860 wzmiankowano więzienie w Oleśnicy. Zazwyczaj więzienie mieściło się przy Królewskim Sądzie Rejonowym (K. Amstgericht), który mieścił się jeszcze w 1882 r. przy obecnej ul. Lwowskiej.

Plan z 1882 r. Przy dawnej Nachodstrase 26 (ul. Lwowska) mieścił się królewski Sąd Rejonowy. W pokazanym budynku
lub przy nim mieściło się więzienie prawdopodobnie do 1860 r. Natomiast sam budynek nr 26 został zburzony
przed 1893 r. i na jego miejscu rok później wybudowano przytułek i dom starców istniejący do 1945 r.

W 1866 r. wspomina się o inspektorze więziennym Pflanzu. W 1881 roku ścinają w Oleśnicy (prawdopodobnie w więzieniu, gdyż po 1808 r. zaprzestano publicznych ścięć) osobnika, który zamordował 2 kobiety i dziecko. W 1895 r. na dziedzińcu oleśnickiego więzienia ścinają toporem nieszczęśnika za utopienie żony. Kolejne kary śmierci wykonano toporem w 1896 i 1897 roku (informacje o ścięciach podał mi dr Daniel Wojtucki). Wspomina się, że więzienie w Oleśnicy wybudowano w 1881 r. Podaje się również datę wybudowania ok. 1900 roku. Jaka jest prawda?

Poniższy fragment planu Oleśnicy może zmienić wszystkie przypuszczenia.

Fragment planu Oleśnicy ze skrzyżowaniem ob. ulicy Wały Jagiellońskie z ul. 3 Maja.
Czarny prostokąt w okolicach obecnego więzienia obrazuje budynek użyteczności publicznej (czarny kolor)

Powyższy plan (niedawno uzyskałem do niego dostęp, ale bez zgody na pokazanie całości) jest niedatowany, musiał powstać przed 1868 r., bo na nim nie istnieje dworzec kolejowy i tory. Nie jest chyba zbyt dokładny (chociaż pokazana jest skala), bo zarys ulic jest pokazany najczęściej linią prostą, niekiedy widać odręczny rysunek. Nie udało mi się, podobnie jak na dwóch poniższych planach, nałożyć jeden na drugi, aby stwierdzić, że ten czarny prostokąt mieści się dokładnie na prostokącie obecnego więzienia. Jednak jest to duży budynek murowany, ogrodzony (zapewne murem) i dlatego można sądzić, że jest to pierwszy budynek więzienia, o którym wspomniano w 1860 r.

Na fragmencie planu z 1882 r., pokazanego niżej z lewej, więzienie oznaczyłem żółtym kolorem. Akurat w miejscu napisu, następuje zmiana szerokości budynku. Może to oznaczać, że do tego budynku dobudowano drugi węższy budynek. Czyli przed 1882 r. więzienie rozbudowano w celu zwiększenia ilości cel więziennych.

Więzienie na planie z 1882 r.	Więzienie na planie z 1939 r.

Wyżej z prawej, pokazałem więzienie w postaci umieszczanej na planach wydanych po 1899 r. Na pierwszy rzut oka sądzić można, że są to całkowicie inne budowle. Ale kiedy nałożyłem na siebie dokładnie oba plany okazało się, że budynek na lewym planie jest odpowiednikiem budynku głównego więzienia pokazanego na planie z prawej. Czyli budynek więzienia w trakcie eksploatacji uległ dalszej modernizacji i rozbudowie - dodano mu dwie dobudówki, uzyskując kształt "Y", który stwarza (jakoby) lepsze warunki bezpieczeństwa.

Okazuje się, że w latach 1894-1895 powstał plan modernizacji więzienia oleśnickiego, którego autorem (i jednocześnie sądu rejonowego) oraz wielu innych na Śląsku i w Niemczech) był znany architekt Karl Friedrich Endell. Planowany termin oddania zmodernizowanego budynku planowano na 1 stycznia 1896 r.[1]. Nigdzie nie napisano, że Endel był autorem tylko modernizacji więzienia. Ale na "endellowskim" planie pokazano stary budynek innym kolorem, widać też różnice grubości murów, co może sugerować dobudowanie. Zobacz przekrój wzdłużny przez I piętro.

W rozbudowanej części więzienia (dwa skrzydła, które są połączone ze sobą i z istniejącym budynkiem za pomocą budynku pośredniego) znajdowało się 30 cel jednoosobowych, 48 cel wieloosobowych, 8 pomieszczeń umywalni (? Spüzellen), 3 izby chorych (po jednej na każdym piętrze?), 2 sale robocze do prac wykonywanych przez więźniów i sala modlitewna (kaplica?), a także piwnica z pomieszczeniami gospodarczymi i poddasze z magazynami. Cele były ogrzewane ciepłą wodą. Obsługa więzienia (urzędnicza) zajmowała budynek za murem więzienia przy ul. Młynarskiej. Od tej ulicy odbywał się wjazd na teren więzienia. Z niewyraźnego zdjęcia wynika, że droga od ulicy do murów więzienia była z lewej i prawej strony osłonięta wysokim (chyba?) murem. Wejście osobowe dalej było od strony ul. Wały Jagiellońskie [1].

Z planu więzienia i sądu nie wynika, aby istniało podziemne przejście do budynku sądu (niektórzy twierdzą, że do niego wchodzili). Natomiast w budynku sądu było małe boczne wejście także dla doprowadzanych więźniów (fot. niżej z lewej) skąd schodzono do piwnicy, gdzie były dwie cele. Z nich doprowadzano więźniów do sal rozpraw [1].

Boczne wejście do budynku sądu prowadzące też do piwnicy	Okna dawnych dwóch cel więziennych w budynku sądu

Ok. 1900 r. więzienie wyglądało jak na poniższym zdjęciu.

Widok więzienia po 1899 r.

Obecnie można sądzić, że główny budynek więzienia był wybudowany przed 1868 r., chyba ok. 1860 r. Przed 1882 r. dobudowano do niego węższy, a zmodernizowany został w 1896 r. Zapewne dokładne daty podano w gazetach oleśnickich wówczas wydawanych. W 1882 r. było ono nazywane Gefängniss (więzienie), a po 1896 r. Gerichtsgefängnis (więzienie sądowe), a w 1940 r. - areszt.

Poniżej kilka planów i zdjęć.

Strona frontowa, skrzydło wschodnie i zachodnie połączone łącznikiem. Kliknij aby powiększyć. Źródło: http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125213	Strona frontowa z boku i cały odcinek muru ogrodzeniowego z dwoma wieżyczkami wartowniczymi

Skrzydło zachodnie. W głębi - łącznik, dawny główny budynek	Widok od południa na 3 budynki budowane w różnych okresach. Powojenna odbudowa nieco zmieniła widok budynków w stosunku do przedwojennego

Więzienie zostało podpalone przez niemiecką policję i żandarmerię wojskową na samym początku walk, po ewakuacji aresztantów. Ze zdjęcia lotniczego z pierwszego lutego 1945 r. wynika, że dachy więzienia były spalone. Po 1945 r. wobec braku miejsc zatrzymań, prawdopodobnie wykorzystywano część nieuszkodzonych cel. Wynika to z informacji o napadzie (1945 -1946) na to więzienie i uwolnieniu zatrzymanych.

Z porównania rysunku i zdjęcia skrzydła zachodniego wynika, że w trakcie remontu na 3 piętrze zamurowano duże okna i zamieniono na małe. Być może to było związane ze zmianą przeznaczenia pomieszczeń. Ponadto dwuspadowe dachy zamieniono na płaskie. Zamiana ta nastąpiła w latach 60-tych, gdy rozpoczęto przygotowywać do ponownego użytku częściowo spalone więzienie.

Mur czołowy. Jak widać, znaczna jego część jest umieszczona poniżej poziomu dziedzińca, aby uniemożliwić podkop. Źródło: http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125208	Główna brama. Fot. R.Bober

Skrzydło zachodnie z boku, Z prawej, jasnym kolorem, pokazano pozostałe dwa skrzydła (północne). Kliknij, aby powiększyć	Wydłużone skrzydło północne - najstarsze budynki więzienia

W piwnicach mieszczą się pomieszczenia gospodarcze. Łaźnia znajduje się przy zachodnim murze więziennym.

Wieża wartownicza wschodnia, skrzydło wschodnie i dwa bloki skrzydła północnego

Zakład Karny został ponownie powołany do życia 7 września 1963 r. Po różnych restrukturyzacjach istnieje do dzisiaj.

"Zakład Karny w Oleśnicy jest jednostką typu zamkniętego, dla skazanych odbywających pierwszy raz karę pozbawienia wolności oraz dla skazanych młodocianych, łącznie dla 172 osadzonych. Zakład posiada oddział terapeutyczny mogący pomieścić 112 osadzonych. Przebywają w nim skazani z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi i upośledzeni umysłowo oraz od 01.01.2006 r. również skazani za przestępstwo popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych. W latach 1965-1972 w zakładzie istniał szpitalny oddział psychiatrii sądowej. W 1972 roku jednostkę zreorganizowano i zmieniono na zakład karny dla skazanych recydywistów wymagających stosowania szczególnych środków leczniczo-wychowawczych. Od 1998 roku jest to zakład karny z oddziałem terapeutycznym dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi i upośledzonych umysłowo". Wg: http://www.sw.gov.pl (tam szukać Z.K. Oleśnica - linki często ulegają zmianom).

Widok ze zdjęcia satelitarnego. Gogle maps

Dodano 5.02.2012 r. Nie wiadomo od kiedy więzienie sądowe stało się zwykłym aresztem. Areszt (Haftanstalt), bo tak był kwalifikowany w latach II wojny światowej, miał pojemność 190 miejsc (w tym 20 dla kobiet), naczelnikiem w okresie pomiędzy 1939-1945 był nadinspektor Becker. Areszt przeznaczony był dla mężczyzn i kobiet skazanych na różnej wysokości kary aresztu i więzienia z okręgów sądów krajowych w Oleśnicy i Wrocławiu. W okresie od dnia 1.04.1940 r. do dnia 11.11.1940 r. do więzienia przyjęto 394 osoby, a od dnia 1.04.1944 r. do dnia 4.01.1945 r. - 563 osoby. Wśród osób przebywających w więzieniu znajdowały się także kobiety pozostające w śledztwie z akcji „Noc i mgła" (izolacja osób mogących zagrażać bezpieczeństwu Rzeszy po napaści na ZSRR). Więzienie ewakuowano w styczniu 1945 r. [2].

Rysunki pochodzą z Muzeum Architektury z Berlina http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=61&D1=Endell&D2=Karl+Friedrich&D3=Gerichtsgef%E4ngnis+in+Oels Nie zawsze ten adres się otwiera, dlatego linki do poszczególnych planów podałem na stronie.

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125212

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125214

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125216

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125217

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125215

http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=125211

Uwaga: ceny zakupu skanów są na http://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=129 i tam równiez jest formularz zamówienia (Bestellformular)

Polonica więzienne

Wiersz pochodzi z przygotowywanej przez Danutę Obrębską-Kubik wystawy "Polacy w Oels" w byłej Galerii PiMBP (wystawa nie doszła do skutku z powodu rozwiązania Galerii). Dwie strofy tego wiersza znajdują się również w: Tempski Z. Oleśnica. Miasto wież i róż. Ossolineum.1970 r. s.23.

Osadzeni w Oleśnicy Żołnierze Polski Podziemnej

Polski pilot w więzieniu oleśnickim w 1944 r.
Stanislaw Z. Król lecąc samolotem Spitfire z 74 dywizjonu został zestrzelony 2 lipca 1941 r. i osadzony w obozie. Podczas tzw. "Wielkiej Ucieczki" z obozu żagańskiego Stalag Luft III, Król udawał polskiego robotnika. Po 12 dniach wędrówki zostali razem z kpt. Sydney Dowse aresztowani 6 kwietnia, zaledwie 3 km od dawnej przedwojennej granicy Polski. Zauważyli ich członkowie Hitlerjunge, którzy zaalarmowali patrol straży wiejskiej. S. Król został osadzony w więzieniu w Oleśnicy. Potem zapewne przewieziony do Wrocławia, zamordowany 14 kwietnia 1944 i skremowany w więzieniu wrocławskim. Wg książki "Pięćdziesięciu z Żagania" Rajmunda Szubińskiego. Więcej http://www.polishairforce.pl/krols.html

Ernest Eckstein działacz SPD z Wrocławia - 28 lutego 1933 r. został aresztowany i osadzony w więzieniu w Oleśnicy, a potem przewieziony do niemieckiego obozu koncentracyjnego na Tarnogaju i tam zamordowany (Wikipedia).

Literatura:

1.Centralblatt der Bauerverwaltung 1924 nr 52. s. 537

2. Kurek A. Niemieckie więzienia sądowe na Śląsku w czasie III Rzeszy. Impuls. Kraków. 2007