Marek Nienałtowski
Stara synagoga,
Kościół Zbawiciela (Salvatora),
Kościół Zielonoświątkowy
Synagoga
Ten mały kościółek prawdopodobnie
pochodzi z XIV wieku. Wzmiankowany po raz pierwszy w 1417 r. Pierwotnie była to orientowana synagoga w stylu gotyckim.
Podobno była wzorowana na "Staronová synagóga" z Pragi wybudowanej w 1270 r.
Prawdopodobnie żydzi oleśniccy pochodzili z Pragi i już w XIV w. zamieszkiwali Oleśnicę. W 1329 r. Konrad I potwierdził
sobie prawo sprowadzania ich do swego księstwa. Kahał liczył kilka rodzin, ale majętnych (dlatego możliwe było wybudowanie synagogi) i bardzo użytecznych dla księstwa. Mieli najpewniej swoją odosobnioną dzielnicę
w mieście przy murach, w której wybudowali synagogę (w niej prawdopdpbnie istniała szkoła). Nie wiadomo kiedy wykonano osobną Bramę Żydowską w murach
miejskich (jest w tym samym miejscu do dziś, jako Furta). W 1530 r. sprowadzono z Pragi architekta do nadzoru remontu synagogi (może z nim przybył z Pragi pierwszy drukarz oleśnicki
Chaim Schwarz?).
Wskazuje to na bliskie kontakty kahału oleśnickiego z praskim oraz ochrony ze strony Podiebradów.
Synagoga była dwunawowa, o dwóch filarach podtrzymujących sześć pól sklepiennych. Sala modlitwy miała wymiar 9,5 x 11,8 m. Jej środek zwyczajowo zajmowała bima (stół do wykładania i czytania Tory) otoczona balustradą. Na osi ściany wschodniej znajdowała się wnęka kapliczki z Aron ha-kodesz (wnękę i bimę dorysowałem schematycznie na poniższym planie). Wnękę wypełniała szafa ołtarzowa, w której przechowywano zwoje Tory (pięcioksięgu Mojżeszowego).
 |
 |
 |
Plan Starej-Nowej Synagogi. Wg http://www.synagogue.cz/. Widoczne znaczne podobieństwo tej synagogi z oleśnicką. Dodano 22.09.2010 r. |
Sala modlitwy jako dwunawowa hala o dwóch filarach przytrzymujących sześć pól sklepiennych |
Plan synagogi sprzed 1535 r. Schematycznie pokazano wnękę kapliczki oraz stół do wykładania i czytania Tory, umieszczony zapewne pomiędzy filarami |
Pozostałościami dawnego układu synagogi są:
Powód przepędzenia Żydów z miasta
1 września (na św. Egidiusa - Idziego) 1535 r. zerwała się gwałtowna burza ze strasznym huraganem, który "chłopską furmankę przerzucił ponad domami na rynek, zerwał dachy, zburzył 60 murowanych ścian szczytowych, spustoszył ratusz, przerzucił wóz na żydowski dom, pewną chrześcijankę i kilku Żydów uniósł w powietrze, zaś żydowską drukarnię doszczętnie zrujnował, a druki daleko rozrzucił. Żydzi sądzili, że nadchodzi Mesjasz, a chrześcijanie, że zbliża się sądny dzień". Sądzi się, że była to trąba powietrzna, tylko ona ma taką siłę, aby podnosić furmankę [16].
Zdarzenie to miało dla Żydów straszny skutek, gdyż właśnie na nich zrzucono całe to nieszczęście jako karę Opatrzności. Wypędzono ich i odebrano synagogę. Uszkodzone budynki zostały wkrótce znowu odbudowane. O tym czytano co roku w kościele zamkowym na św. Egidiusa. Sądzę, że drukarnia była na strychu synagogi, czyli prawdopodobnie w trakcie tej burzy został zerwany dach synagogi i w ten sposób kartki zostały rozrzucone po całym mieście. Żydzi ponownie przybyli do Oleśnicy w 1555 r. i mieszkali tylko 20 lat. Potem ponownie ich usunięto.
Arsenał, magazyn
Po przepędzeniu Żydów z miasta w 1535 r. - synagogę używano od 1536 r. jako arsenał miejski (Zeughaus), jeszcze w 1650 r. spełniała tę funkcję. Później, data nie jest znana, stała się magazynem (Wagenhaus?). W niektórych publikacjach podają odwrotną kolejność, co nie polega na prawdzie. W celu umożliwienia wtaczania armat (arsenał) lub beczek (magazyn) - przebito szerokie wejście do kruchty i podobne w ścianie wschodniej (widoczne na poniższym zdjęciu - pokryte białym tynkiem). Jednak to by wskazywało na istnienie kruchty w XVI i w I połowie XVII wieku, co nie jest takie pewne.
Zbór ewangelicki
W roku 1685 (inne źródła 1695) pastor Beniamin Texter (1682 - pastor oleśnicki, 1688 - członek konsystorza i radca kościelny, 1695 - superintendent oleśnicki, 1707 we Wrocławiu)
przy wsparciu finansowym brata - odnowił budowlę i przebudował ją na zbór ewangelicki. Od tego czasu kościół prawdopodobnie był pod wezwaniem św. Barbary [4] lub św. Katarzyny [3]. Podczas pożaru miasta w roku 1730 kościół spłonął. Pożar musiał być bardzo niszczycielski, skoro doprowadził do zawalenia sklepienia.
Z lewej spalony kościół Salvatora, z prawej mury obronne i Wieża Wrocławska.
Z kolekcji IHS PAN nr 17199 [15]
W 1734 r. kościół został odbudowany w stylu baroku, z fundacji księżnej Juliany Sybilli Charlotty (żona Karola Fryderyka Wirtemberga). Pamiątką po fundatorce jest kartusz rozmieszczony na loży książęcej. Na nim zachował się stylizowany monogram JS (obok tenże w odbiciu zwierciadlanym).
Dodano 25.01.2012 r. Dr hab. Piotr Oszczanowski, wprawnym okiem historyka sztuki, dostrzegł tam jeszcze literkę C, co w połączeniu z stylizowaną literą W (Wirtemberg) tworzy monogram JSCW (Juliana Sybilla Charlotta zu Wirtemberg). To przedstawienie monogramu znalazło się również w najnowszej książce P. Oszczanowskiego [14]. Pokazałem schematycznie wszystkie litery (JSC z W)
Dodano 10.12.2020 r. Okazało się, że jeszcze należy dodać widoczne O i wtedy monogram należy odczytać jako Juliana Sybilla Charlotta zu Wirtemberg-Oels.
Wykonano wówczas nowy hełm wieży (chorągiewka z datą 1733) i barokowe portale. Przekształcono otwory okienne, przebudowano wnętrze (zamiast zniszczonego krzyżowego sklepienia podpartego filarami dano drewniane pozorne sklepienie kolebkowe, usunięto filary), dodano nowe wyposażenie (ołtarz, loża książęca, chór muzyczny, empory) oraz zdobienia. Był wykorzystywany głównie na nabożeństwa świąteczne oraz na katechezę. Nawet nosił nazwę Kościół Katechetyczny.
 |
 |
Wschodnia ściana szczytowa ze śladami dawnych ostrołukowych gotyckich okien. Pośrodku elewacji w dolnej części oskarpowania ściany, widoczne są pozostałości zewnętrznej obudowy wnęki z aron ha-kodesz |
W górnej części szczytu znajdowały się dawniej dwa gotyckie duże i dwa małe okna. Zapewne oświetlały jakąś dodatkową salę - może pomieszczenie szkoły. Być może w tym pomieszczeniu mieściła się wspominana drukarnia żydowska (1529-1535). Przebudowa okien mogła być wykonana podczas innych zmian "okiennych" w 1733 r. Można sądzić, że strych miał dwa piętra |
Kiedy wybudowano kruchtę i wieżę (dodano 20.09.2009 r.)
W literaturze oleśnickiej przyjmowano, że kruchta powstała razem z budową synagogi. 17 sierpnia 2009 roku oglądając dokładnie wieżę kościoła, która miała być nadbudowana na kruchcie - dostrzegłem ślady przypory. Czyli kruchta i wieża zostały dobudowane do przypory (nie jestem architektem, są to przypuszczenia hobbysty). To może wskazywać, że kruchta została dobudowana już po wybudowaniu synagogi - być może, że nastąpiło to podczas remontu w 1530 roku lub po 1535 r., gdy synagoga przestała istnieć jako żydowski dom modlitwy. Z kolei "polski układ cegieł" wskazuje na jej wybudowanie we wcześniejszym okresie. Rodzi te różne przypuszczenia, wymagające opinii architekta.
 |
Synagoga lub kościół po dobudowaniu kruchty |
Na powyższym planiku pokazałem schematycznie kruchtę, jako dobudowaną do przypór. Nie wiadomo czy najpierw istniała kruchta i potem na niej dobudowano wieżę. Na późniejsze dobudowanie wieży może świadczyć, być może, inny kolor cegieł. Wieże już istniały pomiędzy 1620-1730 rokiem - pokazują poniższe ilustracje.
 |
 |
 |
 |
Widok wg D. Meisnera z ok. 1620 roku. Również brak przybudówki |
Widok wg M. Meriana z ok. 1650 roku. Również brak przybudówki |
Widok wg Ch. Wincklera z ok. 1730 roku, zapewne sprzed spalenia kościoła. Również brak przybudówki |
Widok wg F.B. Wernera z 1774 roku. Już widoczna przybudówka. Dodano 22.09.2010 r. |
Jak wynika z rysunku D. Meisnera, wieża istniała już przed 1620 r. Czy wybudowano ją w 1530 r., czy nastąpiło to po przeznaczeniu jej na arsenał? Wspomniano, że istniało stanowisko dzwonnika kościoła św. Jana i kościoła Zbawiciela. Czy to oznacza, że w wieży istniał dzwon?
Problem z babińcem (dodano 02.08.2009 r.)
Z planiku wyżej przedstawionego wynika, że w synagodze początkowo nie było oddzielnej przybudówki przeznaczonej dla kobiet (babińca). Nie było babińca również w Staro-Nowej Synagodze (babiniec dobudowano później). Także z pokazanych powyżej ilustracji z 1620-1730 r. nie wynika, aby od strony zachodniej istniała przybudówka.
Babińce zaczęto dobudowywać do synagog w XV-XVI w. Może w oleśnickiej synagodze nie zdążono jej wybudować?
M. Starzewska uznała [1], że przybudówka pokazana niżej na planiku i na zdjęciu, została wybudowana wraz z synagogą i służyła za babiniec. Swoje przypuszczenie oparła na jednolitości cokołu obiegającego całość budowli.
 |
 |
Współczesny plan kościoła wg Marii Starzewskiej [1], s. 142 |
Obecny widok przybudówki z dachem mansardowym |
Jak wynika z rysunków i kierunku rozbudowy kościoła - przybudówka ta powstała najpewniej dopiero podczas odbudowy i rozbudowy kościoła w roku 1733, bo nie widać jej na rysunku spalonego kościoła (podobny pogląd zaprezentował dr hab. Piotr Oszczanowski [14]). Bowiem w niej (w najwyższym punkcie) musiano umieścić organy (które znajdowały się poza obrysem dawnej synagogi). Ponadto przybudówka musiała zmieścić schody prowadzące do loży książęcej i empory oraz na chór muzyczny. Aby zapewnić komunikację oraz rozmieścić lożę książęcą i chór muzyczny - w ścianie zachodniej dawnej synagogi wybito dwie arkady o łukach koszowych.
 |
 |
Widoczne dwie arkady, poprzez które kiedyś wchodzono do przybudówki |
Widoczne drzwi i schody w przybudówce prowadzące do loży, chóru muzycznego i na emopry |
Poniżej pokazano ołtarz ambonowy, lożę książęcą i chór muzyczny z organami z okresu sprzed 1945 r.
 |
 |
 |
Widok na ołtarz i umieszczoną w nim ambonę. |
Bogato zdobiona Loża książęca z umieszczonym nad nią chórem muzycznym. Widoczne organy, które zaginęły po wojnie lub zostały przeniesione do innego kościoła. Powiększenie |
Kościół był wcześniej otynkowany. Widać jego zaniedbanie. Wejście odbywało się przez kruchtę. Zdjęcie wykonano przed 1927 rokiem |
"W latach 1813-1824 używano kościoła w celach militarnych (magazyn broni?). W 1824 r. przywrócono mu jego religijne przeznaczenie i część jego, nie bez znaczenia, majątku przeznaczono jako wynagrodzenie (pensja) dla duchownych. Wówczas, na skutek sprzeciwu radnych miasta, uniemożliwiono jego rozbudowę na mieszkania dla diakonów. W roku 1833 nie powiódł się plan, przekształcenia go w powiatowy urząd pracy(?), czemu sprzeciwiła się książęca izba (1832-1840). Rok później chciano kościół przeznaczyć na salę gimnastyczną gimnazjum, ale temu sprzeciwił się superintendent Selliger" (tłumaczenie - Daria Krawczyk - dziękuję). W opisach kościól ten często jest określany jako przeznaczony do nauki religii.
W 1856 roku oleśnicki organmistrz Johann Gottlieb Anders, wybudował organy w tym kościele. Prawdopodobnie one zastąpiły te z 1733 roku lub późniejsze, o których nic nie wiadomo. Nowe organy naprawiano już w 1872 roku. W 1905-1910 r. kościół Zbawiciela w związku z remontem kościoła św. Jana był używany także do codziennej posługi wiernym.
Kościól przed 1927 r. z odpadającym tynkiem, spod którego wyłaniły się niewidoczne obecnie szczegóły.
Czy stnienie zarysu środkowej, wysokiej arkady to wzmocnienie ściany osłabionej wnęką kapliczki? Bo chyba nie jest to jakieś byłe wejście?
Kościół sprzed 1945 r. z jakąś szopą przesłaniającą widok
Po niewielkich uszkodzeniach wojennych, nie powodujących spalenia wyposażenia - poddano w latach 1968-1969 zbór remontowi konserwatorskiemu.
Elewacje kościoła Zbawiciela
Rzut kościoła pw. Zbawiciela w Oleśnicy
Widok na ołtarz ambonowy i empory. Na predelli ołtarza przez długi czas stał obraz Jezusa w koronie cierniowej,
ale został kilka lat temu ukradziony. Fot. K. Wiesner
Nad oknem widoczne wolutowe kartusze (Woluta - element dekoracyjny lub motyw ornamentalny w formie ślimacznicy, spirali, zwoju). Pomiędzy oknami zwisy kampanul (Kampanula - motyw dekoracyjny złożony z kwiatów w kształcie dzwonka, zwróconych w dół).
Ambona stanowiąca element ołtarza. Kaznodzieja wchodził na ambonę
i jednoczesnie przemawiał z ołtarza. Miało to podkreślić znaczenie słowa
i Pisma Świętego w liturgii. Fot. K. Wiesner
Ołtarz ujęty z dwóch boków kolumnami z figurą Chrystusa Zbawiciela, niżej ambona ołtarzowa. Fot. K. Wiesner
Dokładniejsze przedstawienie figury Chrystusa Zbawiciela. Fot. K. Wiesner
Loża książeca. Nad nią nieistniejący już chór muzyczny osłonięty kratą.
Na parapecie kartusz z monogramem Juliany Sybilli. Fot. K. Wiesner
Portale wejściowe kamienne barokowe uszate, profilowane, zamknięte spłaszczonym łukiem nadwieszonym wykonano w 1733 r.
 |
|
 |
 |
Kościółek ten obecnie jest siedzibą Kościoła Zielonoświątkowego.
Kościół Zbawiciela na zdjęciach Tomasza Ślizowskiego z Oleśnicy
Zasłanianie kościoła małymi drzewami
Zobacz:
Nowa Synagoga
Literatura:
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI
