Marek Nienałtowski Kościół zamkowy - obecnie bazylika mniejsza

Autor dziękuje konserwatorowi zabytków - Wiesławowi Piechówce za konsultacje.

Kościół parafialny w Oleśnicy jest jedną z najstarszych świątyń śląskich. Przypuszcza się, iż istniał on w formie kaplicy już w XII wieku jako budowla drewniana. Po raz pierwszy wspomniano o nim w 1230 r. Wówczas to Henryk Brodaty w dokumencie wystawionym w Oleśnicy wspomina jako proboszcza kościoła świętego Jana Ewangelisty w Oleśnicy mistrza Tomasza, kanonika wrocławskiego, kanclerza księcia Henryka Brodatego późniejszego biskupa Tomasz I. To oznacza, że wówczas istniała parafia i kościół św. Jana, który musiał przynosić niemałe dochody (należała do niego m.in. wieś Lucień) i zajmować eksponowane miejsce w diecezji wrocławskiej i księstwie. To oznacza, że i kościół musiał być równie eksponowany. Przypuszcza się, że już wówczas był pod wezwaniem św. Jana Apostoła, co potem znalazło swoje odbicie w herbie Oleśnicy. W dokumencie z 1288 r. wymienia się okoliczne wsie, z których pobierano (do wymienionego roku) dziesięciny na potrzeby kościoła. Za pontyfikatu biskupa Jana III Romki (1292-1301 r.), kościół został ponownie konsekrowany z powodu popełnionego w nim morderstwa.

Wg J. Pokory i M. Zlata ceglany kościół został wybudowany w 2. połowie XIII w., a w 2. poł. XIV w rozbudowany - stał się okazałą trójnawową bazyliką, o formach typowych dla ówczesnych wielkich ośrodków miejskich na Śląsku (wg planu zamieszczonego w Leksykonie J. Pilcha - występują różnice w datowaniu budowy elementów kościoła).

W 1433 r. na wieży kościelnej zawisł pierwszy z dzwonów. W 2. połowie XV w., za czasów Konrada IX Czarnego, przystąpiono do rozbudowy kościoła. Wtedy to, w 1465 r. wzmiankowani są dwaj wrocławscy mistrzowie murarscy Mikołaj Hoferichter i Mikołaj Fischer, pracujący w kościele.

W 1469 r. zakończyli oni podwyższanie kościoła i założyli sklepienia w nawach - gwiaździste w nawie głównej i krzyżowe w nawach bocznych oraz dobudowali nowe prezbiterium (zwane też chórem liturgicznym) czyli wydłużyli kościół (tu i dalej czcionką grubą, będzie zaznaczana data zmieniająca wygląd zewnętrzny kościoła lub znacznie wewnętrzny). Z tego okresu zachowały się nieliczne portale i elementy kruchty południowej.

Przekrój poprzeczny, pokazujący kształt trójnawowej bazyliki z czasów Piastów

Stan po 1510, 1616, 1700 i 1910 r. 1, 2 - kaplice, 3 - kruchta północna, 4 - dwuprzęsłowa kaplica Podiebradów (potem kaplica chrztu). 5 - zakrystia w wieży, 6 - przybudówka zakrystii, 7 - prezbiterium, 8 - mauzoleum Wirtembergów, 9 - schody do Biblioteki Łańcuchowej, 10 - kruchta południowa (dawniej główna), 11- wejście na emporę, 12 - nawa boczna południowa, 13 - kryty ganek łączący pałac z kościołem. 14 - kruchta zachodnia (obecnie główna), 15 - nawa główna, 16 - nawa północna

Kaplice i kruchta przy nawie północnej, oraz przybudówka zakrystii (z lewej strony wieży) wzniesione ok. 1510 roku

W latach 1500-1510, już za czasów Podiebradów, rozpoczęto rozbudowę kościoła "wszerz" poprzez dobudowanie do północnej nawy kościoła (rysunek wyżej, prawy), od strony zachodniej: dwóch mniejszych kaplic (1, 2), kruchty (3), dużej dwuprzesłowej kaplicy (4), (która u zarania powstania była kaplicą Podiebradów) oraz drugiej zakrystii za wieżą (zwaną też przybudówką zakrystii mieszczącej się w wieży - 6). Te informacje nie zgadzają się z planem w Leksykonie J. Pilcha (!). Z tego okresu (ok. 1500 r.) pochodzi chrzcielnica. W 1508 r. (1510?) wykonano nowy ołtarz z fundacji Podiebradów. Wówczas już dach nawy głównej miał wysokość 37,5 m, a długość kościoła wynosiła 45,5 m.

Wraz z przejęciem rządów w księstwie przez Podiebradów - kościół zaczyna także pełnić rolę świątyni domowej i Mauzoleum Podiebradów. W 1513 r. rozpoczyna się składanie pochówków do krypty Podiebradów. (Anna pierwsza z rodu Podiebradów została pochowana w 1498 r. pod ołtarzem książęcym [20]. Prawdopodobnie ołtarz znajdował się w kaplicy Podiebradów. W 1521 r. umieszczono zapewne na wieży dzwon o śr. 83 cm.

W 1538 r. kościół został przejęty przez protestantów. Wtedy zaczęto czcić (poprzez figury) św. Jana Chrzciciela, chociaż kościół dalej był pod wezwaniem św. Jana Apostoła. W 1561 r. na wieży umieszczono dzwon z fundacji księcia Jana o średnicy 93 cm.

W latach 1555-1561 r. na północnej ścianie prezbiterium wykonano drzewo genealogiczne księcia Jana.

W 1557-8 r. Przy ołtarzu w prezbiterium ustawiono nagrobek tumbowy księcia Jana Podiebrada i jego żony Krystyny z Szydłowieckich, kościól odnowiono, dach pokryto nową dachówką.

Po 1573 roku w kaplicach (1, 2) umieszczono dwa manierystyczne epitafia, datowane na 1573 r. "Chrzest w Jordanie" i "Ukrzyżowanie". Nie wiadomo komu były poświęcone.

W 1594 r. rozpoczyna działalność za sprawą księcia Karola II Biblioteka Łańcuchowa. Po wybudowaniu empor i podwyższeniu kruchty południowej - zajmuje na piętrze małe pomieszczenie, w którym ciągle składowane są jej księgi.

W latach 1596 -1607 wzniesiono drewniane empory (balkony). Prawdopodobnie wówczas także wybudowano lożę książęcą. Zwyczajowo była ona rozmieszczana naprzeciw ambony. Należało wykonać wejście na empory i do loży, dlatego rozbudowano kruchtę południową.

Widok na malowidła empory południowej. Sięgały one tylko do loży książęcej

Na parapetach empory południowej umieszczono malowidła przedstawiające prawdopodobnie sceny z Biblii. Empory te wraz z malowidłami zostały zniszczone podczas katastrofy budowlanej w 1905 r. Na emporach po stronie północnej, od strony ul. Wrocławskiej, umieszczono malowidła przedstawiające 7 obrazów patriarchów Starego Testamentu (1597 r.), następnie 10 obrazów, w tym Chrystusa i 9. apostołów (1607 r.). Na obrazach apostołów umieszczono herby fundatorów. Po wybudowaniu loży książęcej i empory pólnocnej - na jej podporach (kroksztynach) umieszczono malowidła herbowe. Na podporze empory zachodniej umieszczono herb Oleśnicy. Zapewne w loży książęcej w 1597 r. umieszczono 3 witrażyki: z herbem Oleśnicy, księstwa oleśnickiego Podiedebradów i drugiej żony Karola II.

W 1605 r. wzniesiono nową ambonę. Ona w kościołach protestanckich ma większe znaczenie i rozmieszczona była w innym miejscu niż w kościołach katolickich. Ponadto wpływa na ustawienie ławek i rozmieszczenie lóż kolatorskich (książęcych). Poprzez założenie herbowe, także stanowi element Mauzeoleum Podiebradów (opis niżej). Wówczas też na wschodniej ścianie kościoła, czyli obok ołtarza (?), umieszczono organy.

W 1616 r. połączono kościół z zamkiem, galerią przerzuconą nad fosą. Od tego czasu książęca rodzina wchodziła do kościoła prosto z zamku (dokładniej - z Pałacu).

W 1619-1621 r. wieżę podwyższono o górną kondygnację z hełmem i otynkowano. Być może, że w tym czasie również podwyższono szczyty kaplicy Podiebradów (później zwaną kaplicą chrztów).

W 1618-1623 r. wykonano w posadzcce prezbiterium płytę nagrobną poświęconą księciu Karolowi II. Nad nią wykonano konstrukcję metalową z 32 herbów przedstawiajacych genealogię księcia Karola II Podiebrada.

W 1654 r. czyli za panowania Wirtembergów, rozbudowano na emporze południowej - lożę książęcą Podiebradów - tworząc lożę Wirtembergów. Na podporze loży książęcej, najbardziej widocznej, zamiast herbu Podiebradów namalowano herb Wirtembergów, wskazujący na nowych władców księstwa.

Loża książęca. Widok od strony ołtarza. Widoczny herb Wirtembergów	Loża książęca. Widok od strony organów

Loża książęca, zapewne na 5 miejsc, była wsparta na dwóch podporach. Na pierwszej domalowano herb Wirtembergów, na drugiej widoczny herb Palatynatu reńskiego, pochodzący jeszcze z czasów Podiebradów (babka macierzysta Karola II). Na zewnątrznej ścianie loży, przy miejscach dla książąt, umieszczono dwa herby - Podiebradów i Wirtembergów. Później na przedłużeniu loży książęcej dobudowano lożę radców i urzędników dworskich. Na ich zewnętrznej ścianie widoczne są również trzy herby - zapewne fundatorów.

Po drugiej stronie, na emporze północnej rozmieszczono stalle dla fraucymeru książęcego (kobiety z rodu książęcego). W 1701 roku za nimi wybudowano stalle dla fraucymeru szlacheckiego (kobiety szlachty dworskiej).

31 stycznia 1655 r. Zamknięto kościól zamkowy na 2 lata. filar w pobliżu krzesła do czytania był całkowicie uszkodzony Umieszczone obok organy zostały rozebrane i usunięte (po 4 latach wybudowano nowe). Zostało wybudowane i naprawione sklepienie nad ołtarzem, grożące zawaleniem. 3.12.1656 Konsekracja kościoła parafialnego.

W 1672 r. Cech krawców dał pieniądze na naprawę dachu dzwonnicy.

W 1685 -1686 r. Kościół otrzymał nowe organy, dar Sylwiusza Fryderyka (wg. Sinapiusa), a w ścianę zachodnią wpisany został barokowy prospekt organowy oraz chór muzyczny, który z prospektem tworzy stylistyczną całość. Prospekt powstał na zlecenie księcia Sylwiusza Fryderyka i jego żony Eleonory Karoliny Mompelgard, których herby oraz dwa kartusze z datą 1686 wieńczą od góry cały układ kompozycyjny.

W 1687 r. powstała na polecenie księcia wirtembersko-oleśnickiego Sylwiusza Fryderyka i zapewne jego żony stalla, czyli ława bogato rzeźbiona stojąca przy ścianie w prezbiterium. Była ona zwieńczona podobnym herbem jak na prospekcie organowym. Obecnie stalla nosi nazwę loża kaznodziejska.

W 1700 r. dobudowano przy południowej ścianie prezbiterium kaplicę grobową książąt Wirtemberskich z podziemną kryptą. Odnawiano ją po uszkodzeniu kopuły przez pożar w roku 1730. W 1700 - 1708 r. odnowiono wnętrza i wyposażenie: północną ścianę nawy głównej przekształcono na barokową, wykonano sześć emblematycznych malowideł empory pod chórem muzycznym.

W 1707 r. - 12 lipca, silna wichura (nazwana orkanem) zerwała hełm wieży kościoła. Spadający hełm uszkodził dach kościoła. Nie wiadomo kiedy odbudowano hełm i naprawiono dach

W 1708 r. gotycki ołtarz z 1510 r. i zostaje zastąpiony późnobarokową konstrukcją ołtarzową, stojącą w prezbiterium do dnia dzisiejszego. Jedyną zachowaną rzeźbą z poprzedniego ołtarza jest, stojąca na wsporniku przy prezbiterium, rzeźba św. Jana Chrzciciela. W ostatnim okresie rzeźba została odnowiona przez konserwatora zabytków Wiesława Piechówkę.

W 1754 r. odnowiono i uzupełniono hełm wieży. Tak w tym czasie miał wyglądać kościół wg F. B. Wernera. Niestety, nie widać na nim wprowadzonych zmian. Jest znanym faktem, że dostępne nam wydanie Wernera z 1774 r. jest obarczone błędami rysunkowymi [19].

Kościół zamkowy wg F.B. Wernera (własność BUW) ok. 1750 -1774 r. Na pierwszym planie - dobudowane w 1510 r. kaplice. W rzeczywistości były one wyższe

Tak wyglądało otoczenie kościoła zamkowego ok. 1860 r. (Wg. A. Groegera). W tym okresie kościoły były otaczane murem.

Wnętrze kościoła zamkowego przed 1905 r. Widok na ołtarz. Widać, że ławki sa ukierunkowane na ambonę. Ebay.de

Wnętrze kościoła zamkowego przed 1905 r. Widok od strony ołtarza.
Z lewej widoczne są średniowieczne (z czasów piastowskich kościoła?) stalle.
Ambona umocowana do drugiego przęsła.
Fot. z archiwum kościoła św. Jana

Pod organami widać trzy rzędy empor:

• Górny chór muzyczny z organami.
• Dolny chór muzyczny zwany szkolnym. Przeznaczony był dla tzw. dyszkanstystów (dzieci do 12-14 lat). Był niski, ze względu na mały wzrost dzieci.
• Empora dla wiernych (podniesiona po 1905 r. do poziomu sąsiednich empor).

Wnętrza kościoła po odbudowaniu:

Herby Podiebradów i Wirtembegów	Kościół po odbudowie. Źródło - Mirosław Pietraszek	Oświetlenie	Malowidla

Poniżej wnętrze kościoła z 1935 r.

Widok na ołtarz w 1935 r. Widoczne za nim witraże zostały wykonane w 1909 r.
Wbrew różnym opowiastkom te witraże w dobrym stanie przetrwały 1945 rok.
Fot. Ebay.de. Zdjęcia witraży i opis.

W czasie walk w styczniu 1945 r. kościół nie ucierpiał, w dachu znajdowały się przestrzeliny zapewne od amunicji samolotowej. Zachowały się witraże w prezbiterium. Ślad pojedynczego uderzenia (uszkodzone 2-3 cegły na głębokość 3-4 cm i ślady odłamków) znajduje się nad portalem kruchty północnej w przyporze). Istnieje kilka innych podobnych śladów. Z opowiadań kolejarzy (byli w Oleśnicy od marca 1945 r.) wynika, że kościół nie był obiektem szczególnego rabunku czerwonoarmistów (ozdrowieńców ze szpitali interesowały komże, w których chodzili). Kościół był przewidziany na szpital na wypadek zwiększonych strat w walkach o Wrocław i Berlin. W kościele odprawiano nabożeństwa dla internowanych Francuzów, Włochów i przedstawicieli innych narodowości. Zdarzały się nieliczne przypadki, że oficerowie rosyjscy uczestniczyli w mszach (jako obserwatorzy?, może z nudów?) i dawali nawet pieniądze na tacę. Być może, że na dobry stan zachowania kościoła miała wpływ żona Komendata Miasta - Polka pochodząca z Warszawy.

OŁTARZ GŁÓWNY - w tym roku (2008) powiniśmy obchodzić 300-lecie jego istnienia
Kościół jest budowlą orientowaną (od słowa orient - wschód) tzn. osią wzdłużną i ołtarzem głównym skierowanymi na wschód. Dlatego podczas pierwszej mszy świętej związanej ze wschodem słońca, poprzez witraże wpadało na ołtarz światło słoneczne, symbolizujące boską światłość.

Pierwszy ołtarz musiał powstać w okresie piastowskim. Brak o nim informacji. Wzmiankowany jest dopiero ołtarz gotycki fundacji Podiebradów z ok. 1510 r. Czyli z czasów Karola I. Pisze o nim oleśnicki kronikarz J. Sinapius. Jedynym elementem zachowanym z tego okresu jest rzeźba św. Jana Chrzciciela.

W 1708 r.wybudowano nowy ołtarz barokowy, stojący do dziś, którego fundatorem był książę wirtembersko-oleśnicki Karol Fryderyk. Na plecach ołtarza znajduje się typowa inskrypcja po łacinie mówiąca o fundatorze ołtarza (pod grubą warstwą przemalowań) oraz nazwisko pierwszego renowatora ołtarza z 1776 r., co odkrył W. Piechówka. Wysokość ołtarza wynosi 14,25 m, szerokość 6,93 m, a głębokość 2,0 m. Widok ołtarza w 1938 r., w 400. lecie wprowadzenia reformacji w księstwie oleśnickim.

Ołtarz główny (powiększ). Fot. Wiesław Piechówka	Obrazy ołtarza. Fot. Krzysztof Dziedzic	Prezbiterium Bazyliki - drzwi prowadzące do kaplicy grobowej Wirtembergów. Nad portalem - książęce herby. Fot. Wiesław Piechówka

Ołtarz stoi na wysokim cokole dwupoziomowym, zdobionym płycinami marmuryzowanymi i liśćmi akantu. Do cokołu dostawiony jest stół ołtarzowy pochodzący z późniejszych lat. Cały ołtarz zbudowany jest z drewna sosnowego, rzeźby i ornamenty wykonano w drewnie lipowym. Zaliczyć go możemy do jednego z większych ołtarzy, gdyż liczy sobie 14,25 m wysokości i 6,95 m szerokości. W trakcie konserwacji udało się odsłonić oryginalne złocenia do wysokości głowic kolumn.

Nie znamy nazwiska mistrzów, którzy wykonali malowidła ołtarzowe. Prawdopodobnie autorem malowideł był mistrz będący również autorem wielu pięknych obrazów z kościołów, np. w Bukowiu, w Długołęce i w Bierutowie. Autor tych obrazów pozostawił nam swoją podobiznę. W lewym górnym rogu, na największym obrazie ołtarza "Złożenie do grobu" patrzy na nas już od blisko trzystu lat.

Ołtarz posiada swoją kompozycję całkowicie podporządkowaną idei zbawienia. Żadna z rzeźb i obrazów nie jest przypadkowa. Każdy elemement począwszy od samej góry, czyli glorii - chmury z głowami aniołów i w centum trójkąta z okiem Boga Ojca i Ducha Św., który dokonał dzieła stworzenia oraz historia Syna w dziele odkupienia, przedstawia lub symbolizuje dzieło odkupienia człowieka (głębsze, biblijne opisy ołtarza pochodzą z "Przewodnika...." autorstwa W.Piechówki).

Dwukondygnacjowość ołtarza odpowiada podziałowi Biblii na Stary i Nowy Testament. Na szczycie ołtarza "Gloria" symbolizuje niebo i dzień stworzenia. "Gloria" wieńczy górną kondygnację zamkniętą od dołu łukiem gzymsu i architrawu akantowego. Na tym poziomie stoją dwie duże piękne rzeźby: Mojżesza po prawej i św. Jana Chrzciciela po lewej. Mojżesz otwiera historię zbawienia i Stary Testament, natomiast św. Jan Chrzciciel przedstawia postać, która ten rozdział, czyli epokę Starego Testamentu - czas przygotowania zamyka. Otwiera on drogę Mesjaszowi i jednocześnie jest jakby przejściem z górnej do dolnej kondygnacji.

Kondygnacja dolna jest główną, zbudowaną na trójosiowym podziale z czterema kolumnami. Za nimi stoi rząd pilastrów flankujących centrum ołtarza. Między kolumnami stoją rzeźby pełne, przedstawiające kronikarzy dzieła zbawienia i jego świadków, czyli ewangelistów. Po lewej stronie stoją: św. Mateusz i św. Marek, po prawej: św. Łukasz i św. Jan.

Na głównej osi ołtarza znajdują się cztery obrazy olejne przedstawiające najważniejsze wydarzenia z czasu pobytu Mesjasza na ziemi - dzieła zbawienia człowieka przez Jezusa Chrystusa. Na dolnym poziomie, czyli predelli, znajduje się obraz "Ostatnia wieczerza" (z lewej) - moment ustanowienia sakramentu przeistoczenia, eucharystii - obraz w złoconej ramie ręcznie rzeźbionej i zdobionej liśćmi akantu. Widok obrazu w trakcie renowacji.

W centrum ołtarza widzimy scenę złożenia do grobu - przejmujący moment po dokonanej ofierze i chwili największego zwątpienia człowieka. Obraz będący świadectwem nieograniczonej miłości Boga i słabości ludzkiej natury pokazano w fazach jego renowacji wykonanej przez W. Piechówkę. po 1991 roku.

Trzecie płótno w kształcie okręgu to "Zmartwychwstanie". Również zostało ono odnowione. Nieprzypadkowo autor wybrał kształt najbardziej idealny ze wszystkich figur - okrąg. Obraz przedstawia najważniejszy moment przełamania śmierci i otwarcia wrót nieba człowiekowi. Obecnie nad obrazem w centrum łuku gzymsu znajduje się kartusz zwieńczony mitrą książęcą, a w kartuszu orzeł piastowski zwieńczony królewską koroną. Korony o innych rangach tworzą dysonans. Przed 1945 r. znajdował się w kartuszu wykonany w drewnie herb Wirtembergów oleśnickich, który został usunięty w latach 50-ych. Najwyżej umieszczonym obrazem jest "Wniebowstąpienie" w kształcie owalu (obraz po zakończeniu renowacji). Obraz ten znajduje się już w drugiej kondygnacji, najbliżej "Glorii", symbolizując powrót Syna do Ojca.

AMBONA (w 2005 r. powinniśmy obchodzić 400 lecie jej istnienia)
W tym roku (2009 r.) powinna się ukazać książka o tym wybitnym dziele sztuki, klasy europejskiej - autorstwa znanego historyka sztuki Piotra Oszczanowskiego i wtedy rozszerzę opis ambony.

Została ona wykonane na zamówienie Karola II Podiebrada i jego żony Elżbiety Magdaleny. Fundatorami była społeczność oleśnicka. Zlecenie para książęca złożyła w pracowni mistrza Gerharda Hendrika z Amsterdamu. Konstrukcję drewnianą wg projektów G. Hendrika wykonał wrocławski stolarz Martin Riedl. Malarską dekorację ambony oraz cykl obrazów przedstawiających sceny z życia Chrystusa wykonał nadworny malarz książęcy Fryderyk Lochner. Na umowie o dzieło zachowanej w archiwum miasta Wrocławia podano 400 talarów jako cenę wykonania ambony.

Ambona została wykonana w 1605 r. w stylu późnego renesansu-manieryzmu. Konsekracja odbyła się 11 listopada 1605 r. Ambonę umieszczono w nawie głównej, przy drugim filarze strony północnej (czyli wg Sinapiusa na środku kościoła). W 1908-1909 r. przestawiono ją pod pierwszy filar. Jest konstrukcją profilowaną wspartą na pniu drzewa - symbolu życia, do którego dostawiona jest figura św. Krzysztofa. Korpus i baldachim zostały zbudowane na rzucie sześcioboku. Na schody ambony prowadzi ozdobna furta z malowidłem "Głowa Chrystusa cierniem koronowana" i płaskorzeźbą Adama i Ewy. Furtę wieńczy rzeźbiony orzeł św. Jana Apostoła - patron parafii i miasta. Szczyt baldachimu zdobi rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego, dołem anioły z tarczami herbowymi (identyfikacja herbów). Opis Ambony.

Baldachim przed odnowieniem	Po odnowieniu. Obie fotografie W. Piechówka	Rzeźbiona postać św. Krzysztofa, dzwigającego Dzieciątko

Na cokołach między obrazami niegdyś stały rzeźby Apostołów i Mojżesza oraz św. Jana Chrzciciela. Niedawno niektóre z nich odnaleziono i po konserwacji powróciły na ambonę, niektóre odtworzył Wiesław Piechówka i znalazły się jak dawniej na ambonie.

Dodano 14.07.2012 r.
Wspomniana wyżej książka dr. Piotra Oszczanowskiego ukazała się w czerwcu 2012 r. W niej na 180 stronach została opisana cała ambona - każda rzeźba, szczególnie św. Krzysztofa, figury aniołów i putt na baldachimie, rzeżba reliefowa, ornamenty, motywy muszli i wazy, głowy anielskie, maszkarony i lwie maski, festony, polichromie i obrazy olejne. Warto ją przeczytać.

Między baldachimem a konsolą ambony wisi od 1908 roku (wcześniej obok loż książęcej) w pięknej manierystycznej ramie obraz "Ukrzyżowanie". W trakcie prac konserwatorskich przy tym obrazie odkryto zamalowane wcześniej postacie Ezechiela Kolbergera i jego żony Marty.

Loża książęca po przeniesienu ok. 1908 r. w obecne miejsce. Stan po konserwacji. Fot. Wiesław Piechówka

Usytuowanie (loży) stalli. stalle przed konserwacją od strony transeptu, po konserwacji, stalle od czoła.
Nie mogę ustalić autora fotografii ogólnej

Stalle wyżej pokazane zostały wykonane na życzenie księcia Sylwiusza Fryderyka w 1687 r. w celu "odmawiania nabożnej modlitwy pokomunijnej przez jaśnie oświecone osoby". Przesłoniły wejście do zakrystii i zasłoniły płytę epitafijną wmurowaną w ścianę. Ostatecznie po 1805 r. stalle straciły tę funkcję (kościół praktycznie stracił rangę zamkowego) i zaczęły nosić nazwę loży kaznodziejskiej, bo służyły duchowieństwu

Na uwagę zasługują stalle średniowieczne, pamiętające zapewne czasy Piastów oleśnickich. Na numerowanych lub opisanych nazwiskami miejscach zasiadali najznaczniejsi mieszczanie. Przed 1905 roku stalle stały najbliżej ołtarza.

Trzy rzędy stalli przed 1905 r. Na ścianie widoczny obraz "Ukrzyżowanie", który po 1908 r. trafił na ambonę	Po odnowieniu dwa rzędy umieszczono w prezbiterium. Odnowiono w 1992 r.

Na malowidłach umieszczono historię życia patrona kościoła św. Jana. Malował W. Piechówka

Epitafia i nagrobki. Herby
Na ścianie przylegającej do prezbiterium (zdjęcie wyżej) znajdują się dwie książęce płyty nagrobne wykonane w piaskowcu, w stylu renesansowym. Pierwsza, umieszczona niżej, z podobizną Jerzego Podiebrada - księcia ziębicko-oleśnickiego, wykonana w roku 1554 na zlecenie jego brata Jana.
Druga płyta umieszczona wyżej, poświęcona jest księciu ziębicko-oleśnickiemu Karolowi Krzysztofowi Podiebradowi, zmarłemu w roku 1569 r., fundacji baronówny Barbary von Biberstein. Powyżej loży umieszczono epitafia malowane oraz dwie płyty poświęcone dzieciom - górna widoczna, dolna zaginiona. Herby wykonane w drewnie i w kamieniu dotyczą książąt - Podiebradów i Wirtembergów. W kruchcie północnej znajduje się epitafium Mecklenburger

W Mauzoleum Wirtembergów znajduje się Nagrobek tumbowy księcia oleśnickiego Jana Podiebrada i jego żony Krystyny Szydłowieckiej. Wykonany przez J. Oslewa w stylu renesansowym w 1557 r., zaraz po śmierci żony Krystyny Szydłowieckie (1556 r.), książę Jan zmarł w 1565 r. Nagrobek niegdyś stał przed ołtarzem. Ok. 1885 r. z braku miejsca w prezbiterium, nagrobek rozebrano i przeniesiono go do kaplicy Wirtembergów, zatem ponownie złożono.

W XVI-XVIII wieku w kościele zostaje umieszczonych wiele płyt nagrobnych i epitafiów. Spis wszystkich płyt nagrobkowych, epitafiów. Ostatnio większość z nich została odczytana. Zagadka epitafium. Borau, czy Roraw; Biczowanie.

Organy.
Patrząc na „organy” zazwyczaj podziwiamy prospekt organowy. Sam instrument organowy składa się z trzech głównych elementów: grupy piszczałek, mechanizmu gry oraz systemu zasilania powietrzem. Każdy instrument obudowany jest szafą organową, której frontowa, zazwyczaj bogato zdobiona część, nosi nazwę prospektu organowego. Organy zazwyczaj są posadowione na emporze zwanej chórem muzycznym.

Instrument i prospekt w obecnym kształcie, powstał z fundacji oleśnickiego księcia Sylwiusza Fryderyka Wirtemberga i jego żony Eleonory Karoliny Mömpelgard w 1685 - 86 r. Autorem instrumentu, który wówczas powstał, był Daniel Wager. Instrument z 1685 r. liczył 26 głosów i dwa manuały. Wykonawca prospektu nie jest znany. Chór muzyczny mógł powstać wcześniej, jednak wystrój malarsko-rzeźbiarski pochodzi z okresu wybudowania organów i prospektu, dlatego tworzą one stylistyczną całość [1].

Organy te były wielokrotnie remontowane (ok. 1850 przez firmę Andersa z Oleśnicy. Za naprawę zapłacono1413 talarów), a po katastrofie z 1905 r. musiały zostać w znacznej części odbudowane. Obecnie istniejący instrument, zbudowany przez świdnicką firmę Schlag und Söhne w 1910 roku, jest wyposażony w 41 głosów i trzy manuały. Prospekt zawiera w sobie elementy pochodzące z 1686 r. Organy te są do dziś używane podczas nabożeństw i koncertów.

Chór muzyczny pomalowany jest na czarno i ozdobiony czerwoną pseudomarmuryzacją i złoceniami. Parapet chóru dekorują cztery malowidła na desce, przedstawiające cztery putta z instrumentami, o których mowa w Psalmie 150 – są to trąbka, harfa, bębny i cymbały. Pod obrazami znajdują się płyciny z cytatami z tego psalmu. W części środkowej parapetu znajduje się miejsce, w którym pierwotnie zamontowany był pozytyw – dodatkowy, mniejszy instrument organowy[1].

Prospekt organowy, podobnie jak chór, utrzymany jest w czerni i ozdobiony złoceniami. Trójdzielna kompozycja wypełnia niemal całą przestrzeń wzdłuż ściany aż po sklepienie. W uszaki, w formie splotów liści akantu, wkomponowano dwie figury aniołów, z których jeden gra na skrzypcach a drugi na flecie. W zwieńczeniu dominuje rzeźba króla Dawida, który gra na harfie (przykład konserwacji). Ponad nim znajdują się kartusze herbowe fundatorów a obok (i poniżej) muzykujące putta i podzielona na dwa człony data - 1686 – również otoczona liściami akantu[1]. W dolnej części prospektu dwa atlanty podtrzymują boczne wieżyce piszczałek; środkowa opiera się na zwojach akantu. Pod nią znajduje się kontuar, czyli stół gry – najważniejsza część instrumentu. Obok znajduje się zdjęcie prospektu organowego i chóru muzycznego po ostatniej konserwacji wykonanej przez Wiesława Piechówkę.

Instrument organowy w widocznej części to 41 piszczałek; pozostałych ponad 2,5 tysiąca znajduje się wewnątrz szafy organowej. Największa piszczałka drewniana mierzy 5,6 m długości a waży ok. 90 kg. Najmniejsza piszczałka metalowa mierzy (w części grającej) 12 mm długości i 4 mm średnicy. Duże piszczałki w prospekcie organowym oleśnickiej Bazyliki Mniejszej są rzadko spotykane z racji swej ciekawej budowy. Podobnie zbudowane piszczałki są w kościele ewangelickim w Wałbrzychu a najbardziej znane opisane piszczałki prospektowe o takiej nietypowej i charakterystycznej budowie są w zabytkowych organach w kościele farnym w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. Organy w bazylice mniejszej w Oleśnicy łączą w sobie dwa główne kierunki znane w historii budownictwa organowego – barokowy i romantyczny, co pozwala na wykonywanie zarówno utworów Jana Sebastiana Bacha, jak i Cesara Francka. Specyfika budowy tego instrumentu wpływa na jego walory muzyczne, co jest doceniane przez wykonawców utworów organowych koncertujących w Oleśnicy w trakcie Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej. (Oprac. M.). Więcej przeczytasz tu: Organy_Bazylika.

Empory
Empora północna między filarami północnymi, manierystyczna 1596-1607, wsparta od strony nawy północnej na wydatnych profilowanych konsolach z malowanymi herbami Podiebradów i rodów skoligaconych, pod emporą strop kasetonowy z rozetami, od strony nawy głównej barokowy parapet tralkowy ok. 1700. Przykład konserwacji. Od strony połnocnej na parapecie umieszczone były malowidła, które po 1990 r.zostały przeniesione na emporę główną (południową). Stan obecny [1], [2].

Empora zachodnia (pod chórem muzycznym), barokowa z ok. 1700, wsparta na dwu profilowanych słupach. Dekoracja malarska z sześcioma emblematami na parapecie (na jednym widok kościoła od południa) była rekonstruowana w 1906 r. Nad emporą umieszczono strop kasetonowy, z malowanymi rozetami z ok. 1600 roku.

Empora południowa była całkowicie rekonstruowana w 1906-8 r. W pierwszą od wschodu arkadę międzynawową wbudowano lożę książęcą z 1654 r, przeniesioną z uprzedniego miejsca rozmieszczenia - trzeciej arkady. Emporę południową zdobi malarstwo temperowe na desce z lat ok. 1597-1607, którego autorstwo przypisywane jest F. Lochnerowi.

Empora południowa wg kompozycji z 1908 r.	Empora południowa nawy głównej Bazyliki - stan obecny. Z lewej strony znajduje się siedem obrazów patriarchów Starego Testamentu, dalej rozmieszczono 10 obrazów, w tym Chrystusa i 9 apostołów. Dalej 4 obrazy apostołów namalowanych przez W. Piechówkę i dwie płyciny czekające na zapełnienie. Fot. Wiesław Piechówka

Powojenny remont kościoła przeprowadzono ze środków parafii rzymskokatolickiej w 1951-1952 roku. Uzupełniono pokrycie dachu W 1958-59 wykonano nowe polichromie wnętrza wg projektu artysty plastyka Edwarda Czucha z Chorzowa (z lewej pokazano jedną z nich, przedstawiającą zapewne osobę świętą, z boków dwa herby).

Kolejny remont obejmujący naprawę rynien i rur spustowych przeprowadzono w 1959 r. W roku 1960 wstawiono nową posadzkę (wówczas proboszczem był ks. Franciszek Sudoł). W 1971 roku restaurowano tynki fasad i ponownie uzupełniono pokrycie dachu. W latach 1973-74 wymieniono dach nad kaplicą grobową książąt Wirtemberskich (z pokrycia łupkowego na blachę miedzianą), W 1973 roku przeprowadzono remont kapitalny organów i centralnego ogrzewania. W związku z dość częstymi kradzieżami wystroju wnętrza wstawiono kute ręcznie kraty w oknach. Następnego roku zabezpieczono siatką witraże w prezbiterium od strony zewnętrznej przed uszkodzeniami.

Z prawej pokazano widok na kościól św. Jana sprzed 1965 roku. Wówczas nie był przysłonięty budynkiem Centrum Handlowego.                       Fot. Józef Milka.

W 1949 r. kaplicę (4) przekształcono w kaplicę Matki Boskiej Róźańcowej i umieszczono w niej ołtarz neogotycki z początku XX w. z płaskorzeźbą z ok. 1948 roku. Ściany tej kaplicy zdobią współczesne obrazy i tablica nagrobna córek Melchiora Eccarda. W tej i pozostałych kaplicach umieszczono w oknach witraże. Są one fundacji Rodziny Gorczyców (2002 r.),  Rodziny Ciesiołka i Matuszczyk  i innych.

Od 1990 r. prowadzone są prace renowacyjne Bazyliki, których założeniem jest przywrócenie jej dawnej świetności, odtworzenie założeń artystycznych dzieł zdobiących ściany bazyliki. Dużą rolę w tym odegrał Społeczny Zarząd Odbudowy Zabytków.

W 1998 r. 3 października Prefekt Kongregacji Kultu Bożego i Sakramentów ks. kardynał Medina przyznał oleśnickiemu kościołowi p.w. św. Jana Apostoła godność bazyliki mniejszej. Godność tę uzyskano dzięki staraniom ks. kardynała H. Gulbinowicza i księdza kanonika Wł. Ozimka - proboszcza parafii

Spis księży z lat 1945-1970

Epitafia Żołnierskie z lat 1813-1914

Epitafium z wojny 1813-1815. (ciągle istnieje z tyłu ołtarza)

Epitafium z wojny 1870-1871

Literatura:

1. Parafia św. Jana Apostoła w Oleśnicy. Konserwacja kościołów”, red. ks. W. Ozimek, tekst – W. Piechówka, Oleśnica 2009
2. Piechówka W., Dokumentacja Konserwatorska (...). Opisy prac konserwatorskich poszczególnych zabytków mieszczących się w Bazylice Mniejszej, Maszynopisy ze zbiorów W. Piechówki.
3. Piechówka W., Przewodnik po Bazylice Mniejszej pod wezwaniem św. Jana Apostoła w Oleśnicy. Oleśnica 2000
4. Pokora J., Sztuka w służbie reformacji. Śląskie ambony 1550-1650. Warszawa 1982.
5. Oleśnica, Bierutów i okolice. Katalog zabytków sztuki w Polsce. Red. Jakub Pokora, Mieczysław Zlat. PAN. Warszawa 1983
6. Historia kościoła św. Jana Ewangelisty, Verbum 9/54
7. Historia kościoła św. Jana Ewangelisty, Verbum 6/51. Tłumaczenie z gazety Lokomotive an der Oder. Oelser Zeitung nr 166, 18 lipca 1905 r.
8. Przyłęcki M., Kościół św. Jana, Panorama Oleśnicka nr 7 i 11. 1995
9. Drożdżewska A., Życie muzyczne w Oleśnicy w XIX w., Praca magisterska. Wrocław 2004
10. Mrozowicz W., Wiszewski M., Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Atut Wrocław 2006
11. Muzeum Architektury w Berlinie
12. Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Arkady 2005
13. Hasło - Witraż gabinetowy z herbem Oleśnicy autorstwa B. Fekecz-Tomaszewskiej - w: katalog z wystawy: Śląsk - perła w koronie Czech. red. Niedzielenko A., Vit Vlnas. Galeria Narodowa w Pradze 2006 r.
14. Ziębice - miasto św. Jerzego. Dzieje i kultura dawnej stolicy książęcej, red. B. Czechowicz. Wrocław 2010
15. Opis historii kościoła zamkowego oparty na "Katalogu zabytków sztuki w Polsce" podano tutaj http://www.republika.pl/kosciol_jana/z-kart.html Strony na serwerze republika. pl często ulegają zamknięciu. Aby uratować ten tekst - umieszczono tutaj kopię strony www.
16. Zobacz słownik architektoniczny - http://www.zabytkowe.koscioly.sl.pl/slownik.htm
17. Führer durch die Ölser ev. Kirchen, Red. von Reneffe, A. Grüneberger & Co, Oels 1914
18. Zur Geschichte der Schloßkirche und des kirchlichen Lebens im Herzogtum und in der Gemeinde Oels, von G. Hähnel, Oels 1910
19. Len R., Miasto znane i nieznane czyli oleśnicki rekonesans "śląskiego Robinsona", Oleśnica 1999
20. Głogowski S., Genealogia Podiebradów, Gliwice 1997

Panorama Oleśnicka
Sierpień 2001 r.

Ołtarz jak kielich

W niedzielę w bazylice św. Jana wierni zobaczą nowy kamienny ołtarz i ambonę. To nowa rzecz zamówiona przez księdza kanonika Władysława Ozimka - mówi Panoramie artysta konserwator Wiesław Piechówka. - Wymaga jej nowy kanon liturgiczny: kościół o randze bazyliki powinien mieć ołtarz kamienny z relikwiami.

Stoimy w bazylice św. Jana Apostoła. W nawie głównej jest jeszcze wózek widłak, którym transportowano ołtarz z samochodu do świątyni. Teraz ołtarz - stół, przy którym ksiądz odprawia mszę, jest już na swoim miejscu. Obok niego stoi drugi nowy element wystroju tej części kościoła - wykonana z tego samego materiału ambona.

W ołtarzu są wycinane właśnie miejsca na relikwie. Robi to Piotr Kiełb. Precyzję jego ruchów nadzoruje właściciel firmy z Gierałcic, która wykonała ołtarz i ambonę, Zdzisław Kwiatkowski. Ich pracy przyglądał się Wiesław Piechówka, który ołtarz i ambonę zaprojektował.
Jakie relikwie będą w ołtarzu? Te, które znaleźliśmy w ołtarzu głównym - mówi W. Piechówka, nie chcące jednak zdradzić, co to będzie. Chętnie mówi natomiast o swoim nowym projekcie. Ołtarz kamienny zaprojektowałem tak, aby przypominał kielich świętego Jana Apostoła. Z przodu widnieje orzeł św. Jana - herb naszej parafii. To nowy projekt orła z zachowaniem charakteru tego z XVII wieku. Podpis jest z roku 1605.

W bazylice nie tak dawno przebudowano też prezbiterium, zmniejszono ilość stopni i obniżono ołtarz główny. Jest on dzisiaj na wysokości takiej, jak w 1230 r. Natomiast szerokość ma tę z 1469 r. Są tu też miejsca na relikwie, które zostały kiedyś wyrzucone przez protestantów.
(ror)

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI

http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/pubindex?startint=133&attId=${stringAtt}&dirids=167

HansPoelzighttp://architekturmuseum.ub.tu-berlin.de/index.php?set=1&p=79&Daten=120429
http://www.dbc.wroc.pl/dlibra/pubindex?startint=138&attId=${stringAtt}&dirids=167