Obecnie trwają prace nad opracowaniem Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Gminę Syców i gminę Miedzybórz inwentaryzują Piotr Oszczanowski (Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego) i Akadiusz Dobrzyniecki (Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu) i prawie każda wizyta w w obu gminach łączy się z odkryciem ciekawych zabytków. Niektóre z nich są nieopisane (np. rzeźba w Międzyborzu), inne niedostatecznie. Także pojawił się zabytek znany wąskiemu gronu sycowian, natomiast nieznany szerzej - także w Oleśnicy, w której historii nie jest ujęty. Tym zabytkiem jest zegar z wieży sycowskiego kościoła ewangelickiego pw. ap. św. Jana i św. Piotra. O tym powiadomił mnie dr hab. Piotr Oszczanowski i przysłał pierwsze zdjęcia zabytku, które umożliwiły mi nawiązanie kontaktu z zegarmistrzem Janem Nawrotem z Wołczyna, dzięki któremu mógł powstać poniższy tekst.
Kilka słów o historii kościoła
Wstępnie kilka informacji istotnych dla historii zegara (więcej i szczegółowiej w podanej niżej literaturze). Kościół ten rozpoczęto budować w 1785 r., a w 1789 r. umieszczono w wieży cztery dzwony, z których największy ważył 1000 kg, drugi 500 kg, trzeci 150 kg, najmniejszy ok. 10 kg. Przy końcu 1789 r. roku nastąpiło poświęcenie kościoła. Pięć lat później (1794 r.) w wieży kościoła umieszczono zegar wykonany przez oleśnickiego zegarmistrza Johanna Kulbe.
Zegar ten posiadał tylko wskazówkę godzinową (zegar ze wskazówką minutową wymagał większej dokładności wykonania), wybijał kwadranse i pełne godziny. Do tego używano zapewne dwa z wymienionych dzwonów. Posiadał trzy tarcze zegarowe.
Podczas I Wojny Światowej skonfiskowano na przetopienie dwa dzwony (do czego nie doszło i dzwony wróciły do Sycowa. Więcej [6]) Nie wiadomo, czy podczas ich ściągania z wieży kościoła uszkodzono mechanizm zegara. Przypuszcza się, że podczas II Wojny Światowej ponowiono kolejną próbę przetopienia dzwonów (1943-1944). Może wówczas uszkodzono całkowicie mechanizm zegarowy, bowiem wtedy zdjęto go z fundamentów, położono na posadzkę. Jan Nawrot ocenia, że zegar został wtedy uszkodzony. Od tego czasu zegar popadł w zapomnienie. Dopiero w 2012 r. dzięki pastorowi Rafałowi Millerowi, który pieczołowicie zbiera pieniądze i doprowadza kościól do dawnej świetności - Jan Nawrot mógł przystąpić do jego naprawy.
Opis zegara i zakres wykonych prac
Pokazane niżej zdjęcia stanowią własność J. Nawrota. Wyjątkiem są trzy zdjęcia wykonane przez A. Dobrzynieckiego.
 |
 |
|---|---|
Wieża kościelna. Widoczny otwór z zaluzją to poziom rozmieszczenia dzwonu. Wyżej małowidoczna, zamalowana tarcza z urwaną wskazówką. Niżej poziomu dzwonów umieszczono mechanizm napędu zegara |
Zamalowana tarcza zegarowa (jedna z trzech) z urwaną wskazówką zegarową |
Wg Jana Nawrota, biorąc za punkt odniesienia poziom dzwonów (widoczny otwór z żaluzją) - 8 m. niżej znajdował się mechanizm napędu zegara. Natomiast 4 m. wyżej umiejscowiony był mechanizm różnicowy rozprowadzający czas na trzy tarcze zegarowe.
Niżej pokazałem schemat działania tego zegara. Nie odbiega on od schematów działania innych zegarów wieżowych np. tego z wieży ratusza oleśnickiego.
 |
Posiada on mechanizm pokazywania czasu sprzężony poprzez mechanizm różnicowy z trzema wskazówkami na trzech tarczach i mechanizm bicia sprzężony z dzwonami. Mechanizm bicia najogólniej posiada dwa bębny sprzężone poprzez cięgna z dwoma młotami udarzającym w dzwon. Lewy bęben jest sprzężony z mechanizmem wybijającym kwadranse, prawy z mechanizmem wybijającym godziny. Nakręcanie zegara polega na obracaniu "korbą" bębna, na który nawija się linka z obciążnikiem. Podniesienie obciążnika na max. wysokość było równoważne z jego nakręceniem. Dla normalnego działania zegara należało podnieść trzy obciązniki. One grawitacyjnie napędzały mechanizm czasu i mechanizm bicia. Omawiany zegar posiada jedną wskazówkę, pokazującą godziny. Więcej o konstrukcji zegarów [5]. Po naprawie, ze względu na brak drugiego dzwonu - zegar nie bije kwadransów. Po zawieszaniu drugiego dzwonu - zostanie dodany młot Względy oszczędnościowe spowodowały konieczność modernizacji zegara poprzez wykonanie napędu elektrycznego. Dlatego zegar nie wymaga nakręcania i nie są potrzebne obciążniki (i płacenia osobie codziennie nakręcającej zegar). |
|---|---|
 |
 |
|---|---|
Nieużywany od ok 1944 r. (a może od 1916 r.) mechanizm napędu zegara. Podczas zdejmowania dzwonu(ów) został zdjęty z fundamentu i uszkodzony |
Fundament napędu zegara - w otworze sięgającym 10 m w dół - wisiały obciążniki napędu mechanizmów zegara i balansowało wahadło mające 3,5 m długości, co jest rzadkim przypadkiem |
Na ostatni z 4. pozostałych dzwonów patrzy zegarmistrz Jan Nawrot.
Obecnie jest on używany do wybijania godzin. Po zamontowaniu kolejnego dzwonu
zostanie do niego podłączony mechanizm wybijania kwadransów
Zegarmistrz Jan Nawrot rozebrał całkowicie mechanizm zegara - oczyścił główne części, wymienił uszkodzone i skorodowane, wyprostował skrzywione - następnie ponownie złożył.
Mechanizm napędu zegara po gruntownym remoncie i modernizacji stojący na fundamencie. Z lewej widoczony bęben napędu wybijana kwadransów.
W środku bęben napędu wskazówek zegara. Z prawej bęben napędu wybijania godzin. Widoczone są już nieużywane osie nakręcania zegara.
Fot. A. Dobrzyniecki
 |
 |
|---|---|
Jan Nawrot przy nowych tarczach zegarowych. Trzyma jedną z nowych wskazówek |
Widoczna zamontowana jedna z tarcz. Przygotowane rusztowanie do zamontowania kolejnej tarczy |
 |
 |
|---|---|
Tabliczka znamionowa z 1794 r. z nazwiskami twórców zegara |
Tabliczka znamionowa z 2012 r. z nazwiskiem zegarmistrza Jana Nawrota. 2012. Wołczyn. Fot A. Dobrzyniecki |
Zegarmistrzowie Kulbe
Powyżej pokazaną treść tabliczki przysłał mi P. Oszczanowski. Wynika z niej, że w roku chrystusowym 1794 wykonali ten zegar książęcy i miejscy zegarmistrzowie J. Kulbe i jego syn C.G. Kulbe z Oleśnicy. Niewiele wiemy o rodzie zegarmistrzów oleśnickich o nazwisku Kulbe. Wiadomo, o czym powiadomił mnie P. Oszczanowski, że ojciec - Johann już dział w Oleśnicy w 1780 r. Bo wtedy wybudował zegar dla kościoła w Wąsoszu [4], który służył mieszkańcom tego miasta ponad 100 lat. Działali więc pod rządami książąt wirtemberskich i brunszwickich. Kulbowie mieli warsztaat w okolicach Rynku, później przenieśli się do Boguszyc. Chyba u syna C.G. Kulbe praktykował Gustaw Becker (póżniej założył w Swiebodzicach znaną fabrykę zegarów) i ok. 1839 r. zdobył tytuł czeladnika.
Jan Nawrot bardzo wysoko ocenia konstrukcję sycowskiego zegara. Twierdzi, że J. Kulbe musiał się uczyć u bardzo dobrego zegarmistrza w Niemczech, gdyż jego wiedza i konstrukcje zegarów wyprzedzają o wiele dziesiątków lat poziom konstrukcyjny innych zegarów. M.in. w mechanizmie różnicowym zastosował przekładnię ślimakową nigdzie nie stosowaną. Aby zegar się szybko nie zużył - koło minutowe kręciło się raz na dwie godziny. Znał technologię metalu, potrafił wytwarzać części i je obrabiać. Wyszkolił syna, zapewne miał uczniów i solidny warsztat. Można sądzić, że zegarmistrzowstwo oleśnickie stało na wysokim poziomie. Powinniśmy większą uwagę zwrócić na literaturę tego okresu dotyczącego rzemiosła oleśnickiego - może natrafimy na dalsze losy zegarmistrzów Kulbe i ich związku z Oleśnicą.
Zegarmistrz Jan Nawrot z Wołczyna
Pochodzi ze starej rodziny zegarmistrzów - napisał "Mój dziadek
Lorenc uczył się zawodu zegarmistrzowskiego w Berlinie i osobiście znał
Beckera, wujek po wojnie wskrzesił cały zakład i był w Świebodzicach szefem
produkcji zegarów".
Mistrz Jan naprawą mechanizmów zajmuje się od 1973 roku. Jemu swą drugą młodość zawdzięczają zegary:
Kościół - Wołczyn
Kościół - Kępno
budynek LO. - Kępno
Kościół - Polanowice
Kościół - Chocianowice
Kościół - Katowice
Klasztor Bonifratów - Wrocław
Ratusz - Namysłów
Browar - Namysłów
Ratusz - Byczyna
Ratusz - Dobrodzień
Ratusz - Gryfów Śląski
Dom Zdr. - Świerardów Zdr.
Kościół - Ząbkowice Śląskie
Kościół - Krzywizna Wrocławiu.
Kolejno w 2012 r. Kościół w Sycowie. W remont zegara sycowskiego Mistrz Jan włożył wiele serca i 40-letnie doświadczenie". Więcej na stronie internetowej zakładu zegarmistrzowskiego
Film na You Tube o Janie Nawrocie http://www.youtube.com/watch?v=P0yMwNQrt2U
Literatura
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI