Marek Nienałtowski
Oels/Oleśnica w 1945 r. we wspomnieniach żołnierzy i w dokumentach rosyjskich
17.08.2010 r.

Wstęp
W byłym ZSRR wydawano tzw. Memuary (wspomnienia) dowódców radzieckich, w których opisywano przebieg walk. Były one mocno podbarwiane i raczej nie opisywały zdarzeń związanych z niewielkimi miastami. Obecnie, gdy w Rosji już nie ma cenzury, pojawiają się książki, witryny internetowe, opracowania, wspomnienia i dokumenty, w których można znaleźć więcej prawdy (niestety, często zatartej upływem lat) o walkach na ziemi oleśnickiej, stratach wojennych i okresie rządów wojskowych komendantów miasta do lipca 1945 r. W Polsce najwięcej takiej informacji można uzyskać z internetu rosyjskiego, dzięki temu, że rosyjskie cywilne (tajne) i wojskowe dokumenty są umieszczane na oficjalnych stronach ministerstw oraz tych związanych z Stowarzyszeniem Memoriał i witryną Bohaterstwo Narodu oraz Zwycięstwo. Prowadzić poszukiwania na tych witrynach nie jest łatwo, potrafią to robić Marek Włodarczyk i Adam Krzyształowicz, którzy przekazują mi materiały dotyczące Oleśnicy i informują, jak samemu szukać. Niżej przedstawiam wybrane informacje z poszukiwań na witrynie www.yandex.ru poprzez hasło Ельс, które wg A. Krzyształowicza daje najwięcej informacji. Niżej zamieszczam skrótowe tłumaczenie (opis) tekstu rosyjskiego i link do całego tekstu dotyczącego Oleśnicy. Oczekuje się, że najwięcej informacji o Oleśnicy pojawi się, gdy wprowadzone zostaną do internetu materiały dotyczące operacji wiślańsko-odrzańskiej.

Bohater Związku Radzieckiego Paweł Michajłowicz Zajcew (05.1923 - 30.1.1945 r.). Służył w 359. pułku, 50. dywizji piechoty, która zdobywała Oleśnicę. W trakcie walk o miasto samodzielnie zlikwidował 6. żołnierzy niemieckich. 5 dni później, walcząc w okolicach Wrocławiu (podają Pisarzowice), zginął śmiercią bohatera. Pochowano go początkowo w Oleśnicy (podają też miejscowość Kotowice), w maju trumnę przeniesiono na cmentarz pod Bolesławcem, mundur i karabin znajdował się w byłym Muzem Kutuzowa w Bolesławcu. Więcej na http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=12951

M. Włodarczyk pisze o P.M. Zajcewie artykuł do jednej z gazet, wtedy rozbieżności zostaną wyjaśnione w oparciu o informacje z akt jednostki (pułku lub dywizji).

Zdobycie Oleśnicy http://smi.lanta-net.ru/pressa/trudovaya_slava/28186--23-9785-ot-3-ijunja-2010-g.-nashi-znamenitye.html

Żołnierz opisuje działania 9. kompanii 359 pułku z 50. dywizji piechoty. Oleśnica wg niego była ważnym punktem oporu, zamykającym drogę do Odry i dalej na zachód. Rano podczas silnej śnieżnej zawieruchy rozpoczęli atak na Oleśnicę, poprzez lotnisko. Niemcy zostali zaskoczeni pojawieniem się czerwonoaramistów i dlatego zajęto je bez walki. Następnie mieli zająć cmentarz, otwierający drogę do miasta. W zdobyciu cmentarza pomogli im artylerzyści, niszcząc kilka niemieckich czołgów. Potem 9 kompania miała rozpoznać, co się dzieje w centrum miasta, jakie są tam siły przeciwnika i jak rozmieszczone. Zatem zdobyli miasto. Po jego zajęciu poszli dalej w kierunku Wrocławia.

Mój komentarz: Lotnisko, wg dowódcy korpusu, zostało zajęte 23 stycznia, natomiast walki o miasto zakończyły się dopiero 24 wieczorem. Czyli żołnierz opisywał dwa dni walk.

Rozkaz głównodowodzącego nr 254 z 25 stycznia 1945. http://gsvg33.narod.ru/prikaz_254.html

W rozkazie J. Stalin gratuluje dowódcom wojskowym zdobycia Ostrowa Wielkopolskiego i Oleśnicy - ważnych węzłów kolejowych i punktów oporu. Z tej okazji oddano salut - dwudzieścia salw z 224 armat.

Mój komentarz: Wszędzie opisywano Oleśnicę jako ważny węzeł komunikacji kolejowej i drogowej, otwierający drogę na Wrocław i pozwalający dowozić transporty wojska. Dlatego ważne było utrzymanie przejezdności ulic w Oleśnicy.

Z opowieści dowódcy 2 szturmowego pułku lotnictwa obejmującego lotnisko w Oleśnicy. http://promegalit.ru/publics.php?id=1518

Podczas walk o miasto, dowódca 2. pułku szturmowego i dowódca 2. pułku myśliwskiego rozpoznawali lotnisko, jadąc willisami. Dzień wcześniej, pod wieczór, czołgiści (z piechotą) z zaskoczenia zajęli lotnisko i samoloty niemieckie nie mogły się wzbić w powietrze, ani Niemcy nie zdążyli (ich) uszkodzić. Sprawne Focke-Wulfy i Messerschmitty stały rozśrodkowane na końcach lotniska i pod laskiem. Zalecili dowódcy batalionu czołgów zorganizowanie obrony lotniska i prosili, aby czołgi nie jeździły po pasie startowym (mogli zniszczyć trawiasty pas). W trakcie rozpoznania, jadący przodem willis dowódcy pułku myśliwskiego (gen. A. Błagowieszczański) najechał na minę przeciwczołgową, których było, jak potem zauważono, więcej. Pomimo tego, że willis wyleciał w powietrze na 5 metrów, gen. A. Błagowieszczański przeżył wypadek.

Mój komentarz. Nie wiadomo, czy jeździli po lotnisku, gdy jeszcze trwały walki o miasto. Rosjanie podają, że zdobyli wówczas 150 samolotów, Niemcy twierdzą, że było ich 110 (brak paliwa), ale zdążyli większość uszkodzić. Przypadek z miną dotyczył lotniska w Lubiniu. Jak widać pamięć z czasem zawodzi.

Z opowieści pilota samolotu szturmowego Ił-2, prawdopodobnie wówczas porucznika, który wylądował na lotnisku oleśnickim po tym, jak ich wyżej wymieniony dowódca ocenił, że spełnia ono wymagania. http://www.100tomov.ru/voen_proza/Begeldinov_T_YA/Ily_atakuyut.gz/50/

Po wylądowaniu zauważył, że na pasie startowym leży wiele części samolotowych. W oddali widział cieńkie lufy armat przeciwlotniczych. Była cisza i spokój. Z daleka słyszał wystrzały artyleryjskie. Piechota porządkowała lotnisko. Jego przełożony, kapitan, kazał mu wziąć dwóch żołnierzy, uzbrojonych w zwykłe karabiny i iść szukać lokum dla kadry pułku, aby noc spędzili już w łóżkach z pierzynami. Idąc przez puste miasto, widział wiele małych domków, ale szukał jednego dużego, aby umieścić w nim jak najwięcej pilotów. W końcy znalazł dom trzypiętrowy. Wg słów pilota mieszkali w nim bogaci urzędnicy, skoro mieli na drzwiach miedziane tabliczki z nazwiskami. Ocenił jakość trzech mieszkań, do których drzwi były otwarte. Wejść do czwartego mieszkania nie mógł - było zamknięte. Ale słychać w nim było brzęk szkła. Wobec tego, że nikt na pukanie nie reagował, żołnierze kolbami "otworzyli" drzwi. Za stołem siedział pijany oficer SS, przed nim puste butelki i pistolet. Dalej pilot opisuje nietypowe zachowanie SS-owca, którego potem zabrał patrol garnizonowy.

Iły startowały 5-6 razy dziennie prowadząc rozpoznanie i wspierając czołgistów, którzy ciągle parli do przodu. Na początku kwietnia przebazowali się na inne lotnisko, bliższe nacierającym wojskom.

Mój komentarz: Pilot nic nie wspominał o samolotach niemieckich, które w dużych ilościach miały stać porzucone na lotnisku. Cienkie lufy armat to zapewne niemieckie poczwórne armaty plot kalibru 20 mm. Z opowieści pilota trudno wywnioskować, gdzie znajdował się ten duży dom. Nie wiadomo czy pilot dobrze zapamiętał datę opuszczenia lotniska oleśnickiego - początek kwietnia. To oznaczałoby, że na lotniskach oleśnickich w lutym-marcu bazowało kilka pułków lotniczych.

Pominąłem wspomnienia technika lotniczego z pułku bombowców stacjonującego na lotnisku oleśnickim (zapewne do końca wojny). Opisuje on, jak zabrał się na jeden z lotów na bombardowanie Wrocławia i wspólnie z radiotelegrafistą obsługiwał boczne karabiny maszynowe, strzelając do celów naziemnych.

Decyzja z 9 marca 1945 o wywozie urządzeń z Zakładu Naprawy Parowozów firmy Betridsgeminsszaft Raw Dobros w Oels. Jest to odtajniony dokument. Ciekawe byłoby poznanie treści dokumentu http://www.rusarchives.ru/secret/bul6/1945_03.shtml

Niestety nie udało mi się zidentyfikować nazwy wymienionego zakładu oleśnickiego. Może w trakcie wojny zakład Reichsbahnausbesserungswerk Oels (późniejszy ZNTK) zmienił nazwę, lub jest to błąd tłumaczenia.

Pod podanym adresem www można znaleźć ważne dla historii informacje o wywozie z terytorium obecnej Polski tzw. zdobyczy (trofeów) wojennych. Wymieniono nazwy wielu zakładów i wywożonych instalacji produkcyjnych. Jest tam też wiele innej informacji ważnej dla historii Polski oraz stosunków Polski i ZSRR.

Z lektury http://www.bulletin.memo.ru/b18/2.htm dowiadujemy się o strasznym losie Rosjanek i Ukrainek, które pracowały niewolniczo w Niemczech i zostały "wyzwolone" w 1945 r. Uznawano je za wrogi element (pracowali dla zwycięstwa Niemiec!) i niekiedy zaraz rozstrzeliwano. Większość grupowano w folwarkach, w których pracowały w stajnich, chlewach itp. Jeden z takich folwarków, o nazwie Grutenneng (Grüttenberg - Zarzysko) podlegający Komendantowi Miasta Oleśnicy, grupował kilkadziesiąt kobiet. Z zeznań jednej z nich wynika, że w lutym wdarło się do folwarku 35 oficerów i słuchaczy jakiejś szkoły wojskowej i zgwałciło je. W ten sam dzień na inny folwark (obóz) ochraniany przez wartownika, wdarła się grupa żołnierzy, używając karabinów maszynowych, raniła wartownika i zgwałciła kobiety. Podawane są i inne przykłady. Zastępca Komendanta miasta do spraw politycznych kapitan Babajan lekceważył skargi i twierdził, "niech śpią (oficerowie) z kim chcą, aby tylko nie było szumu". Z innych wspomnień wynika, że Rosjanka (mająca czwórkę małych dzieci) pracowała w Oleśnicy (mieszkała w jakimś obozie) i po ich wyzwoleniu, zesłano ją za karę, razem z dziećmi na Syberię, gdzie żyła w nieludzkich warunkach.

Na witrynach wielu miejscowości rosyjskich można znaleźć informacje o żołnierzach - dawnych mieszkańcach, pochowanych w Oleśnicy. My znamy tylko nazwisko i ewentualnie stopień wojskowy, datę urodzenia i śmierci. Tam podają także dodatkowe informacje (narodowość, wykształcenie, miejsce zamieszkania i inne). Stosunkowo dużo jest pytań Rosjan o Oleśnicę, cmentarz, wygląd mogiły, możliwość odwiedzenia, z kim się kontaktować, jak dojechać itp. Są osoby w Polsce, które udzielają tych informacji (o Oleśnicy informuje pracownik firmy turystycznej z Opola. O tym jak wygląda cmentarz - kieruje do mojej strony).

Zakończenie

Dodano 18.08.2010 r.
Dodatkowa informacja od Pawła Szczegodzińskiego na temt gwałtów na Rosjankach. Pojawia się miejscowość podoleśnicka - Zarzysko, gdzie do tego doszło.

W nawiązaniu do umieszczonych przez Pana informacji o gwałtach na Rosjankach - znalazłem w obecnie czytanej książce Antony'ego Beevora
"Berlin 1945. Upadek." fragment memorandum. 29 marca Komitet Centralny Komsomołu informował Malenkowa o sytuacji na obszarze 1. Frontu
Ukraińskiego. "Memorandum to dotyczy młodych ludzi przymusowo wywiezionych do Niemiec i wyzwolonych przez AC. Cygankow [zastępca szefa Zarządu Politycznego 1. Frontu Ukraińskiego] podał liczne fakty, które przysłoniły radość wyzwolenia wielu obywatelom radzieckim uwolnionym z niemieckiej niewoli."

"W nocy 24 lutego - relacjonował Cygankow - grupa 35 oficerów i ich dowódca batalionu wtargnęli do sypialni kobiet w wiosce Zarzysko, dziesięć kilometrów na wschód od Dobrej, i wszystkie zgwałcili." [Rossijskij Gosudarstwiennyj Archiw Socjalno-Politiczeskoj Istorii, 17/125/314]

"Trzy dni później nieznany z nazwiska porucznik wojsk pancernych podjechał konno do dziewcząt, które zbierały ziarno. Zsiadł z konia i jedną z nich, Annę Gricenko, która pochodziła z Dniepropietrowska, zapytał: <<Skąd jesteś?>>. Dziewczyna odpowiedziała na pytanie. Porucznik nakazał jej podejść bliżej. Gdy odmówiła, wyjął broń i strzelił do niej. Dziewczyna jednak nie umarła. W tym czasie doszło do wielu podobnych wypadków".

Dodano 19.08.2010 r.

Adam Krzyształowicz przysłał skan gazety Krasnaja Zwiezda z 26 stycznia 1945 r.

W niej dwa razy wspominają zdobycie Oels. W artykule "Walka o przemysłowe centra" napisali o zajęciu ważnego węzła kolejowego i punktu oporu leżącego na drodze do Breslau. Także wspominają o wyjeździe z Moskwy pana Prezydenta KRN B. Bieruta i ministra spraw zagranicznych pana E. Osóbki-Morawskiego.

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
 Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
 Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI