Biblioteka książęca Podiebradów oleśnickich

Wstęp
Nie sądziłem, że tak prędko uda się odsłonić cząstkę wiedzy o początkach powstania i historii wielce tajemniczej biblioteki książęcej, zwanej też zamkową. Stało się to za przyczyną Pani Danuty Brylowskiej z DŻS PiMBP, która porządkując stare, kilkunastoletnie zbiory skserowanych kartek natrafiła na kilkustronicową odbitkę artykułu z jakiejś książki dotyczącej m.in. historii oleśnickiej biblioteki książęcej z okresu Podiebradów. Po kilku dniach analizy artykułu i poszukiwań, udało się ustalić, że autorem jego jest J. Drozd [1], a tytuł brzmi: Biblioteka Podiebradów oleśnickich w świetle inwentarza z 1818 roku, a opublikowany został w 1970 r.

Co stanowi podstawowe źródło wiedzy o bibliotece w wymienionej publikacji?
Jest nim spis książek tej biblioteki, sporządzony w 1817 r. przez bibliotekarza Günthera, przepisany w 1818 r, przez Józefa Stefana i znajdujący się w dziale rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (Sygn. Red. IV F. 276) i ma mikrofilm nr 3940, co pozwala na jego skopiowanie i umieszczenie w PiMBP w Oleśnicy.

Na pierwszej stronie inwentarza znajduje się napis w języku łacińskimi "Catalogus Librorum impressorum ab anno 1468 usque ad annum 1536 in Bibliotheca Oelsnensi extantium secundum annorum seriem alphabeticoordine digestus (a , bibliothecae per plurimos annos praefectos mortuovero 1817) descriptus a Josepho Stephano anno domini 1818". Günhter, prawdopodobnie opiekun i pracownik biblioteki, który porządkował ten księgozbiór, zmarł w 1817 r. Autor opracowania przypuszcza, że jego śmierć przerwała rozpoczęte prace porządkowe. C. F. Günther, autor książki - Einige Nachrichten zur Geschichte der oelsnischen Buchdrucken und ihrer Schriften. wyd. Samuel Gottlieb Ludwig. Oels 1804, to te same osoby. A. F. Zimmermann wspomina w swoim dziele wydanym w 1785 r. (t. 4), że wówczas bibliotekarzem na zamku był Günther.

Prof. Wojciech Mrozowicz wyjaśnia [15], że wbrew tyułowi nie są to książki wchodzące w skład biblioteki Podiebradów, a tylko wydane pomiędzy 1468-1536. W 1536 r. zmarł książę Karol I. Może są to książki mogące pochodzić z jego biblioteki z Ząbkowic, przeniesione do Oleśnicy. Mogą one pochodzić także z nabytków książąt wirtemberskich i brunszwickich. Można sądzić, że pomiędzy nimi znajdują się też książki z biblioteki Podiebradów. Zapewne kolejni książęta kupowali głównie książki najnowsze.

Spis obejmuje książki wchodzące w 1818 r. w skład księgozbioru biblioteki zamkowej, przy czym zachowana została kolejność według porządku chronologicznego, a w ramach poszczególnych lat - według porządku alfabetycznego. Przy każdej pozycji ujętej w tabeli podany jest autor, tytuł, miejsce wydania oraz format druku.


Pieczęć do laku (w odbiciu zwierciadlanym dla lepszej czytelności) zapewne sprzed 1885 roku, bo do tego roku istaniała książęca biblioteka

Jaki był charakter zbiorów biblioteki?
J. Drozd jest zdania, że te książki miały uniwersalny charakter. W zbiorach biblioteki były reprezentowane niemal wszystkie dziedziny ówczesnej wiedzy: od teologii poprzez historię, literaturę klasyczną i humanistyczną oraz prawo - do filozofii, nauk przyrodniczo-matematycznych i medycyny. Czyli biblioteka mogła służyć rozwojowi ogólnej inteligencji książąt, ich rodzin, a szczególnie dzieci. Sądzę, że mógła być też przydatna dworzanom książąt (prawnikom, lekarzom, doradcom itp.) oraz osobom spoza dworu - np. pastorom, kantorom, muzykom itp. Na koniec, zbiór książek mógł powstać jako obiekt bibliofilskich zainteresowań książąt oraz obiekt budowania znaczenia rodu, jako ludzi wykształconych o wysokiej kulturze.

Można zwrócić uwagę na wyjątki, które wskazywałyby również na możliwość wykorzystywania biblioteki jako "fachowej", np. ukierunkowaną na studiowanie prawa, historii i sztuki wojennej. Książęta byli również zwierzchnikami kościoła protestanckiego - stąd w spisie znacząca obecność literatury teologicznej.

Analiza chronologiczna księgozbioru.
Autor artykułu podaje, że z druków wchodzących w skład księgozbioru biblioteki oleśnickiej największa liczba bo 177, wyszła spod prasy w Bazylei. Następne miejsca zajmują kolejno: Wittenberga - największy ośrodek produkcji książki reformacyjnej - 139 druków, Lipsk - centrum handlu książką reformacyjną - 105, Argentorati - 89 i Wenecja - 8O. Druki z innych miast wahają się od kilkudziesięciu do kilku woluminów m.in.: Wrocław -21, Kraków - 19 książek (w obu tych miastach drukarstwo dopiero kiełkowało). Poniżej tabelaryczne zestawienie ilości książek wg dat druku.

Wg tego zestawienia biblioteka zawierała 1221 książek wydanych w tych latach, w tym 193 inkunabuły (pierwsze książki drukowane).

Dlaczego inwentarz wykonano w roku 1817 ?
W 1815 r. zginął książę Fryderyk Wilhelm, ostatni z książąt związanych z zamkiem oleśnickim. Jego synowie August i Wilhelm byli małoletni i dlatego regencję w księstwie brunszwickim i oleśnickim objął stryj, król Anglii Jerzy IV. Zamek oleśnicki był opuszczony, zarządzany przez Kamerę książęcą. Prawdopodobnie nie będzie już siedzibą książąt, którzy od 1801r. preferowali pałac w Szczodrem. Dlatego zaszła potrzeba wykonania spisu cennych elementów wyposażenia zamku jeszcze nie wywiezionego do pałacu. Może po wykonaniu spisu - cała biblioteka lub jej część miała być tam przeniesiona, bo potem już zamek oleśnicki był ogólnie dostępny, bramy i drzwi były pootwierane, a dziedziniec zarastał trawą.

O bibliotece książęcej na zamku oleśnickim wspomina się jeszcze w latach 1801-1805. Pisano, że pomieszczenie biblioteczne było zimą ogrzewane i dostępne dla oleśniczan. W 1809 r. książę Wilhelm szukając pieniędzy na wyposażenie swoich wojsk, sprzedał wyposażenie gabinetu osobliwości, zebrane jeszcze przez Wirtembergów. Jednak nie wspomniano o sprzedaży biblioteki zamkowej - czy nikt nie chciał jej kupić w tych trudnych czasach? Książę nie chciał jej sprzedać? Biblioteka książęca była czynna do 1884 r. na co wskazują wpisy (ok. 1860 r.) na wypożyczanych przez kapelmistrzów wojskowych drukach muzycznych.

Kto był założycielem biblioteki Podiebradów?
J. Drozd napisał "Jej początki sięgają prawdopodobnie czasów panowania księcia Henryka II Podiebrada (1507-1548), który niewątpliwie musiał włożyć dużo starań, aby zaopatrzyć tę bibliotekę w duży księgozbiór, skoro już jego brat, a jednocześnie następca na książęcym tronie, Jan I, wraz z renesansową rozbudową zamku kazał postawić nowy budynek przy kościele zamkowym przeznaczony na bibliotekę".

Jednak Henryk II nie był księciem oleśnickim, lecz bierutowskim. Panował zaledwie 6 lat - od 1542 do 1548 r. Trudno uwierzyć, aby w sześć lat można było zebrać tak dużą bibliotekę, jednocześnie rozbudowując dla siebie zamek bierutowski? Jednak Henryk II mógł być potencjalnym twórcą biblioteki. Był to bowiem książę "światowy", wiele lat, jako paź, spędził na dworze królewskim. Tam najpewniej czytał książki i widział królewską bibliotekę. Ponadto nieprzypadkowo M. Luter wręczył mu swoją Biblię z własnoręcznym wpisem. Za istnieniem biblioteki w zamku bierutowskim opowiada się Wojciech Mrozowicz [15] s. 310. Podaje, że książki z niej trafiły do Oleśnicy po śmierci Henryka III, syna Henryka II.

Jan Podiebrad, mający w 1536 r. 27 lat był znany jako pan wesoły, skłonny do zabaw, turniejów i być może stawiał na pierwszym miejscu rozbudowę i modernizację zamku, którą rozpoczął w 1542 r.

Po śmierci ojca, w okresie 1536 - 1542 r. Jan i Henryk II oraz dwaj pozostali bracia (Joachim i Jerzy II) i ich siostry wspólnie mieszkali w zamku oleśnickim, w jednym niewielkim, niewygodnym gotyckim domu. W nim nawet nie było miejsca na bibliotekę (wówczas książki przechowywano w skrzyniach), a biedni książęta nie mieli pieniędzy na zakup książek. To wtedy przekazali w zastaw część księstwa, aby mieć pieniądze na rozbudowę swoich siedzib i miast rezydencyjnych.

Sądzę, że te książki mogły pochodzić z biblioteki zamkowej ich ojca - Karola I, wnuka króla Czech - Jerzego Podiebrada. On do ok. 1515 r. mieszkał w Oleśnicy, potem przeprowadził się do Ząbkowic, gdzie w 1522-1532 zbudował piękny renesansowy pałac. W takim pałacu powinna być biblioteka. Tym bardziej, że był on jednym z najbardziej utytułowanych książąt śląskich (w 1515 r - doradca króla, 1519 r. zwierzchni wójt Górnych Łużyc, 1523 r. namiestnik Królestwa Czeskiego, 1524 r. namiestnik Dolnego Śląska i dożywotnio starosta księstwa głogowskiego ze wszystkimi dochodami i korzyściami, 1528 r. namiestnik Górnego Śląska, 1532 r. potwierdzony na wszystkich swych stanowiskach dożywotnio).

Dodano 13 marca 2012 r.
Za powstaniem biblioteki w czasie rzadów Karola I przemawia informacja, że Jan Hess przebywając na dworze Karola I, doradzał księciu w wyborze książek do biblioteki.

Po śmierci Karola I biblioteka mogła być przeniesiona do Oleśnicy, mogło to również nastąpić po śmierci jego żony w 1541 r. lub ostatecznie w 1542 r., gdy księstwo ziębickie zostaje zastawione. W. Mrozowicz [15] s. 310. potwierdza tezę, że najpewniej odbyło się to po śmierci Karola I, gdy do Oleśnicy trafiło "archiwum rodowe wraz ze wszystkimi wcielonymi doń zbiorami".

Gdzie usytuowano bibliotekę po 1536 r.
M. Starzewska pisze o wybudowaniu budynku bibliotecznego przez Jana Podiebrada "... rozpoczął renesansową przebudowę zamku; a mieście z jego działalnością budowlaną łączyło się powstanie nowego budynku przy kościele zamkowym, przeznaczonego na bibliotekę [s. 21]. I dalej pisze "...Szereg pięknych woluminów z XVI w. znajduje się w tej bibliotece mieszczącej się nadal przy kościele zamkowym, choć w nowym już pomieszczeniu". Co sugeruje, że M. Starzewska łączyła tę bibliotekę z łańcuchową (w świetle inwentarza nie jest to prawdą). Natomiast J. Drozd pisze dalej powołując się na M. Starzewską, że "W budynku tym biblioteka znajdowała się przez cały okres panowania Podiebradów w Oleśnicy." Czyli budowa tego domu mogła się zacząć ok. 1542 - 1545. To wskazywałoby, że już wówczas biblioteka istniała w Oleśnicy. Jeśli założyć, że raczej nie powstała ona w wyniku jednorazowego zakupu, lecz długiego zbierania - to staje się prawie pewne, że biblioteka Podiebradów powstała w czasie panowania Karola I w Ząbkowicachi uzupełniona została zbiorami Henryka II.

Niestety, nie istnieją żadne materiały ikonograficzne pozwalające ocenić miejsce rozmieszczenia budynku bibliotecznego. Jeden, który mógł spełniać taką rolę, to budynek szachulcowy zarządu księstwa, pokazywany jeszcze na planie Wernera i mieszczący się w miejscu, bliskim obecnej kolumny Złotych Godów. Jednak umieszczenie biblioteki w budynku szachulcowym, poza zamkiem i kościołem, było równoznaczne z jej spaleniem. Oleśnicę bowiem w latach 1556-1559 nawiedziły dwa pożary. W pierwszym spłonęło 56 domów, a w drugim zniszczeniu uległy 134 domy. Czyli prawie całe miasto. Należy dodać, że najbliżej kościoła stał wybudowany w 1562 r. przez księcia Jana pałac mieszkalny (zwany później Pałacem Wdów), ale nigdy nie wspominano, aby w nim istniała biblioteka.

Słowa autora artykułu, że "W budynku tym biblioteka znajdowała się przez cały okres panowania Podiebradów w Oleśnicy." - budzą wątpliwość. Już za czasów Karola II, pisano, że "... przekazano z biblioteki książęcej z zamku". Czyli po 1587 r. biblioteka istniała już w zamku. Było wybudowane już skrzydło wschodnie, którym na parterze najpewniej mieściła się biblioteka książęca.

Ile książek mogła liczyć wówczas biblioteka książęca? Nie znając omawianego inwentarza, sądziłem, że biblioteka mogła maksymalnie liczyć 1500 książek (wówczas biblioteka książąt brzeskich liczyła ok. 700-800 książek, a byli oni bogatsi od książąt podiebradzkich i prawdopodobnie bardziej doceniali wiedzę książkową)

Biblioteka książeca Podiebradów była w XVI w. jedną z największych na Śląsku. Znany jest jej inwentarz do roku 1536. Liczyła wówczas 1221 książek. Znane są ich tytuły i inne dane. Założycielem biblioteki był Karol I i po jego śmierci znalazła się ona w zamku oleśnickim. Za czasów Podiebradów zajmowała jedno pomieszczenie na parterze skrzydła wschodniego. Chrystian Ulryk Wirtemberg w 1699 dodał do tych zbiorów swoją bibliotekę i istniała stara i nowa biblioteka. Może w dwóch pomieszczeniach. Za czasów panowania Fryderyka Augusta juz liczyła ok. 18 000 ksiąg. Po śmierci ostatniego z książąt oleśnickich i w ramach prac spadkowych do tej biblioteki dodano zapewne zbiory biblioteki zarządu księstwa i innych bibliotek założonych przez książąt oleśnickich i przekazano je w 1885 r. Królewskiej Bibliotece Publicznej w Dreźnie jakoby w ilości ok. 20 000 książek. Wg innych informacji było ich ok. 30 000.

Kroll, Samuel Wenceslaus (1732-1739 ). De bibliotheca Silesiorum Olsnensi 1735 Lipsiae Austriacka Biblioteka Narodowa 149347-B. Alt Mag

W bibliotece w Moskwie znajduje się "folgende vertreten: Sächsische Landesbibliothek – Staats- und Universitätsbibliothek Dresden – 4.825 Bände (der vermutlich noch 846 Bände mit dem Exlibris des Herzogs zu Braunschweig-Oels Friedrich August gehören), "

{1808 gelangten auch Teile der Sammlung des Bruders von Anna Amalia, des Herzogs Friedrich August von Braunschweig-Oels, in die Bibliothek (ein anderer Teil kam in die Schlossbibliothek Jena)}.

Rok wydania	Liczba książek	Rok wydania	Liczba książek	Rok wydania	Liczba książek
1468	1	1485	3	1499	12
1472	2	1486	5	1500	5
1473	3	1487	3	1501	8
1474	1	1488	6	1502	6
1475	2	1489	5	1503	3
1476	1	1490	7	1 504	8
1477	2	1491	76	1 505	4
1478	3	1492	10	1506	10
1479	2	1493	11	1507	15
1480	4	1 494	11	1508	14
1481	3	1495	5	1509	13
1482	4	1496	10	1510	18
1483	2	1497	7	1511	25
1484	2	1498	14	1512	26

1513	16	1522	35	1531	39
1514	27	1523	72	1532	18
1515	21	1524	62	1533	27
1516	16	1525	65	1534	31
1517	23	1526	31	1535	24
1518	41	1527	34	1536	42
1519	42	1528	41	Razem	1221
1520	48	1529	42
1521	26	1530	55