Marek Nienałtowski Jan Sinapius

9.11. 2010 r. poniższy tekst skorygowano w oparciu o referat dr Lucyny Harc z IH UWr.
9.01.2011 r. dodano herb Sinapiusa autorstwa autora

Jan (Johann, Johannes - niem.) Sinapius (Sinapii, Sinapi, Sinap, Sinapio; współcześnie w Wikipedii czeskiej - Ján Sinapius-Horčička mladší), - urodził się 11 września 1667 w Tepli (Słowacja). Przyjechał do Oleśnicy, mając 25 lat i dysponując dobrym wykształceniem, zdobytym m. in. w Halle i Lipsku. Spędził w Oleśnicy prawie szesnaście lat i były to w jego biografii lata najważniejsze.

Na rycinie z prawej Jan Sinapius w 1706 r. Żródło: Oelser Heimatblatt nr 183. Autor ryciny Christian Winckler - rytownik oleśnicki. Ten sam, który rysował panoramy Oleśnicy [1], [2] ok. 1700 r. Powiększenie napisu i postaci. Dr W. Mrozowicz koryguje podany tekst napisu, w którym Winckler napisał, że Sinapius urodził się w Oleśnicy.

28 czerwca 1692 r. objął stanowisko bibliotekarza w książęcym gimnazjum (Gymasium illustre), oraz prorektora szkoły, a w 1700 r. Książę Chrystian Urlyk awansował go do godności rektora i na 1,5 roku powierzył mu nauczanie obu synów książęcych - Karola Fryderyka (10. letniego) i Christiana Urlyka II (9. latka), którzy niedługo potem udali się do Frankfurtu nad Odrą i "studiowali" na Uniwersytecie Viadrina.

W Oleśnicy opracował i przygotował do druku Olsnographię ("Olsnographia oder Eigentliche Beschreibung des Oelsnischen Fürstenthums In Nieder-Schlesien welche in zwey Haupt-Theilen so wohl insgemein Dessen Rahmen, Situation, Regenten Religions-Zustand, [...] Ausgefertiget von Johanne Sinapio ").

Jest to wszechstronny opis Oleśnicy i księstwa oleśnickiego, obejmującego zarówno jego przeszłość, jak i teraźniejszość. Olsnographia wyróżnia się rzetelnością (we wstępie wymienił wszystkie wyzyskane źródła) i zawiera prawie wszystko, co dało się wówczas o ziemi oleśnickiej napisać. W szczególności sytuacja polityczna i władcy, stosunki religijne, system wojskowy, opis Oleśnicy i obwodów księstwa. Przychylne sądy o tym dziele wypowiedzieli badacze niemieccy i polscy. Dzieło swoje ukończone 24 września 1706 r. dedykował swoim uczniom - młodym książętom Karolowi Fryderykowi i Chrystianowi Ulrychowi II, z których pierwszy, objął rok później księstwo oleśnickie.

Duże uznanie dla dyrekcji PiMBP w Oleśnicy (sfinansowanie) i Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, za wprowadzenie jej do Biblioteki Cyfrowej Tom I , Tom II

Jak pisano w monografii Oleśnicy z 1981 roku - za działalność na rzecz księstwa - Jan Sinapius i jego brat Daniel zostali nobilitowani [4]. Jak się później okazało ta opinia budzi wątpliwości. Harc L. podała [2], że cesarz Ferdynand III w dniu 25 maja 1654 r. nadał szlachectwo i herb braciom Johannesowi i Danielowi Sinapiusom oraz ich potomkom. Można mniemać, że związani z oleśnickim księstwem Jan i Daniel Sinaiusowie byli ich potomnymi. Dlatego herb opisany w Olsnographii mógłby należeć także do nich.

Blazonowanie herbu: "W polu blękitnym na zielonej trawie uskrzydlony (skrzydlaty) jeleń z otwartym pyskiem w kolorze naturalnym, biegnący ku złotemu słońcu. Hełm ukoronowany z labrami po prawej stronie z pokryciem niebieskim a podbiciem żółtym, po lewej z pokryciem białym a podbiciem czerwonym. Klejnot: z półksiężyca dwie unoszące się dłonie" (tłumaczenie L. Harc [2])

Herb J. Sinapiusa wykonany przez autora w oparciu o blazonowanie.
Ostateczna postać herbu zostanie dopracowana po wyjaśnieniu wątpliwości kolorystycznych wynikających z blazonowania
i uzyskaniu oceny heraldyków. Kliknij, aby powiększyć.

W Oleśnicy Sinapius również zgromadził większą część materiałów do dzieła swego życia: dwutomowej heraldycznej księgi Śląska "Kuriositäten des schlesischer Adels" (I tom wydano w 1720 r. w Lipsku pod nazwiskiem Sinapio, II tom ukazał się pośmiertnie dopiero w 1728 r.). Na rycinie pierwsza strona tego dzieła (dziękuję Panu Klausowi Liwowsky`emu za jej przysłanie). Z niej głównie jest znany Johann Sinapio.

W dwa lata po przybyciu do Oleśnicy, w wieku 27 lat, J. Sinapius poślubił w dniu 2 listopada 1694 r. pochodzącą z Oleśnicy Marię Elizabeth Titz, jedyną
córkę książęcego kwestora i rachmistrza Balthasara Titza. Ich zaślubiny upamiętniło wydawnictwo okolicznościowe, w którym znalazły się wiersze i życzenia napisane m.in. przez Martina Hankego, wrocławskiego inspektora szkolnego i rektora gimnazjum św. Elżbiety, a jednocześnie wybitnego i niezwykle płodnego ówczesnego historyka, a także przez pastora Johanna Kwakbolinskiego, archidiakona Caspara Döhringa i innych26. U boku żony J. Sinapius spędził resztę życia, a owocem ich małżeństwa było sześcioro dzieci, spośród których syn Johannes został adwokatem, a Daniel - lekarzem. Maria Elizabeth przeżyła męża o 30 lat i zmarła w 1755 r.[2]

Sinapius będąc rektorem szkoły pisał również sztuki dramatyczne (m.in. o Karolu V, Ferdynadzie I), które miały być "odgrywane" przez uczniów. Również sztukę o numizmatyce (niżej pod nr 7). Pisał również kilkustronicowe okolicznościowe publikacje poświęcone rocznicom i zdarzeniom związanym m.in. z książętami i ich żonami. Ukazywały się one w latach 1702-1707. Niżej pokazano kilka z nich, zaczerpniętych z katalogu Biblioteki drezdeńskiej, a pochodzących z Biblioteki Zamkowej w Oleśnicy.

Sinapius opuścił Oleśnicę 14 maja 1707 r., gdy zaproponowano mu bardzo prestiżowe stanowisko rektora szkoły legnickiej. Zmarł tam 5 października 1725 r.

Jana związki z Polską (dalszy tekst na podstawie referatu "Oleśnickie epizody literackie" autorstwa Jacka Kolbuszewskiego wygłoszonego w Oleśnicy w 1989 r. ).
Jan Sinapius, szczycący się niemieckim szlachectwem i piszący po niemiecku (a także po łacinie), nie był bowiem Niemcem. Sam akcentował dość wyraźnie, że pochodzi z Węgier (Słowacja należała wówczas do korony węgierskiej). Jego ojcem był Daniel Sinapius (1640-1688), poeta, autor dzieł ważnych dla słowackiej literatury i kultury. Jego dokonania są bardziej znane niż obu jego synów.

W czasie prześladowania protestantów w Słowacji, ojciec Jana przebywał przez dziesięć lat w Polsce, a od 1677 r. pełnił obowiązki rektora szkoły w Nowym Bojanowie. Jeśli się zważy, że Jan Sinapius pobierał nauki początkowe pod kierunkiem ojca, to jego stosunek do polskości i Polaków nie musiał być wrogi. Jednocześnie wskazywało to na znajomość języka polskiego.

Chociaż od historyków niemieckich przejął koncepcje pierwotnie germańskiego charakteru ziem śląskich i ich spolonizowania w wyniku najazdu "słowiańskich lechitów", nie oznacza to jednak jeszcze stanowiska jednoznacznie proniemieckiego i antypolskiego.

Dużej pomocy w gromadzeniu materiałów do Olsnographii udzielił Synapiusowi ówczesny polski pastor w Oleśnicy, pochodzący z Leszna Jerzy Noikirch (1650 - 1709).

Jana etymologia oleśnicka
Szczególnie wyraźnie uwidacznia się ten problem w oglądzie przez Sinapiusa nazewnictwa w księstwie oleśnickim. Zauważa, iż wielu badaczy nie znając języka polskiego popełniło rażące błędy w określaniu genezy nazwy Oleśnicy i innych okolicznych miejscowości: "so blicken doch in nachfolgenden Oerten des Oelssnischen Furstentums Polnische Benahmungen herfur: Olesznyca, Oels, von Olsza, Olszyna, eine Erle. Trzebnica von trzeba nic, man darf nichts. Miedzibor von miedzy und bor, zwischen dem Walde. Stroppen, Struppina, von Strop, ein Strich".

W podobny sposób wskazał Sinapius na polską etymologię również wielu innych nazw, wymieniając kolejno (cytujemy w jego transkrypcji): Grabów, Malow, Malierz, Bukowina, Losina, Strzelce, Kowalowice. Konfrontując nazwy niemieckie i polskie (np. casus Psie Pole - Hundsfeld) wskazał też na sposób powstawania szeregu niemieckich nazw będących w istocie kalkami językowymi nazw polskich, by ostatecznie zaprotestować wcale ostro przeciwko proponowanej przez Niemców etymologii nazwy Oleśnica, utworzonej rzekomo w następującym szeregu: Oerle - Oerlitz - Olse - Oelss. Że nie był on zwolennikiem wersji germańskiej, świadczy wreszcie najlepiej następujący wywód genetyczny nazwy Oleśnica, którą rad był wprowadzić- per analogiam - ze źródłosłowu łacińskiego: "Man mochte auf lateinisch Oelsse, nach dem in Ungarn gelegenen Stadtlein, wo selbst mein Mutterlicher Grossvater Andreas Majerus lange Zeit Pastor und Comitatus Gomorniensis Senior gewesen, A l n o v i a nennen, wie den auch Olsna, per Anagramma, das Wort Alnos, in sich halt. Jetzkund ist Oelsse, lateinisch Olsna, polnisch Olesznyca, der rechte Name".

Jest to więc odpowiedź wcale wyraźna na znajdujące się wówczas w obiegu niemieckie koncepcje, a jeśli nawet Sinapius stał na stanowisku pierwotnie germańskiego charakteru Śląska, to przecież jednak historyczny obiektywizm kazał mu przyznać, że polskie nazwy są w stałym użyciu; i nie było w tym niechęci, podobnie jak nie było niechęci w stosunku do żywej siły i aktywności języka polskiego w księstwie oleśnickim: "Und zwar ist in Oelsse di Polnische Gemeinde eben so stark nicht, aber in anderns ist angefuhrten Stadten ist die Anzahl der Polnischen Zuhóoer ungleich grosser als der Deutschen".

Sinapius, co ważniejsze, dostrzegł także konsekwencje tego faktu dla działalności protestanckich pastorów na tym terenie, orzekając wręcz, że muszą oni umieć więcej niż pastorzy działający gdzie indziej, koniecznie bowiem muszą umieć po polsku. Przypomniał, jak Konrad Negius, znany w historii literatury jako autor pisanych poprawną polszczyzną kazań, ubiegając się ostanowisko pastora w jednej z miejscowości w księstwie oleśnickim dowodził przed księciem swej wyższości nad słynnym z erudycji Melchiorem Eccardem: "Pan Eccard zna hebrajski, ja także znam; zna grecki, ja także; zna łacinę, ja także; zna niemiecki, ja także; ja jednakże władam polskim, który panu Eccardowi jest nieznany, umiem przeto więcej niż on!" - i ta właśnie argumentacja przyniosła mu u rozśmieszonego nią księcia sukces.

Jan o pogańskim kulcie bóstw słowiańskich
W podobnym duchu ujął Sinapius problem pierwotnych, pogańskich wierzeń miejscowej ludności. Orzekł mianowicie, że wyparty został z tego terenu kult: Jupitera, Marsa, Junony, jego zaś miejsce zajął kult bóstw słowiańskich: Łady, Marzanny, Ziewoni, słońca, księżyca i wiatru: Lelusa, Polelusa i Pogwizda (Lelum i Polelum to w jego rozumieniu odpowiedniki Kastora i Poluksa!), o czym dowiedział się od Marcina Kromera. Natomiast za śląską kroniką Fryderyka Luciego wspomniał Sinapius o kulcie Czernoboga (Zernoboga), który zresztą prawdę rzekłszy, czczony był na Łużycach, by następnie podkreślić polską i czeską rolę w chrystianizacji całego Śląska i ziemi oleśnickiej.
Że stosunek Sinapiusa do Polaków nie był niechętny, świadczy też obiektywizm, z jakim wymienił w biograficznej części swego opracowania, obejmującej przede wszystkim dane o duchownych protestanckich, pastorów Polaków.

Słowaków zasługi dla ziemi oleśnickiej
Obecność Sinapiusa - Słowaka z pochodzenia - na Śląsku wymaga jednego jeszcze komentarza. W XVII w. związki Śląska ze Słowacją, i to właśnie związki kulturowe wyrosłe na podłożu religijnym, prostestanckim, były niezmiernie silne. W Spiskim Podgrodziu kantorował przez jakiś czas najwybitniejszy ze śląskich pisarzy - Adam Gdacjusz, kiedy zaś w drugiej połowie XVII w. fala kontrreformacji objęła przynależną do państwa węgierskiego Słowację, wówczas niejeden ze słowackich pastorów znalazł schronienie w Polsce i na Śląsku. Nie brakowało ich także w księstwie oleśnickim.

Postacią znaną najbardziej był oczywiście Jan Sinapius, ale i inni zdołali swą tu obecność dość wyraźnie udokumentować, nie odżegnując się od swego pochodzenia.

Dotyczy to przede wszystkim Daniela Sinapiusa juniora (ur. 27. 10. 1670 w miejscowości Radwan w Słowacji), który po studiach w Berlinie i Lipsku przybył na ziemię oleśnicką w ślad za starszym bratem i w 1699 r. został pastorem w Strzelcach, później w Łuczynie. Znany zaś jest nie tylko jako autor traktatów o problematyce medycznej i rozpraw z zakresu meteorologii, ale także jako twórca ważnej z punktu widzenia geografii historycznej Tabula geographica Ducatus Olsnensis, pierwszej mapy księstwa oleśnickiego (współautorzy - pastor z Masłowa Hermann Leonhard David 1670-1736 i Christian Winckler - rysownik).

Suma tych faktów pozwala na stwierdzenie, że kontakty śląsko-słowackie w dobie reformacji i kontrreformacji były stosunkowo silne, Oleśnica zaś odegrała w nich dosyć istotną rolę. Warto pamiętać o dokonaniach "oleśnickich Słowaków". Warto współczesnym udostępnić dzieło Sinapiusa, Słowaka, który uważał się za oleśniczanina. Jest tu pole do popisu dla Towarzystwa Miłośników Oleśnicy.

Każdy raz, gdy zaglądam do Olsnographi znajduję w niej nowe informacje, wyjaśniające zagadki historii Oleśnicy (nawet numizmatyki). Jest to więc bardzo dobre źródło wiadomości o naszym mieście i powiecie. Przydałby się bogaty sponsor, chcący zapłacić za jej tłumaczenie i przysłużyć się zwiększeniu naszej wiedzy historycznej.

Spis zawartości Olsnographi (wg. Lucyny Harc [2] )

I część

• "Erste Abhandlung. Von des Oelßnischen Fürstenthums." ("Pierwsza rozprawa. O księstwie oleśnickim") - str. 1-58.

• "Andre Abhandlung. Von des Oelßnischen Fürstenthums Regenten." ("Druga rozprawa. O władcach księstwa oleśnickiego") - str. 59-336.

• "Die Dritte Abhandlung. Von dem Religions-Zustande des Oelßnischen Fürstenthums." ("Trzecia rozprawa. O stanie religii księstwa oleśnickiego") - str. 337-504.

• "Vierdte Abhandlung." ("Czwarta rozprawa") - str. 505-992.

II część

• "Erste Abhandlung." ("Pierwsza rozprawa.") - str. 3-452 - dotyczy miasta Oleśnicy i weichbildu oleśnickiego.

• "Andre Abhandlung." ("Druga rozprawa.") - str. 453-586 - dotyczy Bierutowa jako książęcego miasta rezydencjonalnego i weichbildu bierutowskiego.

• "Dritte Abhandlung." ("Trzecia rozprawa.") - str. 587-672 - dotyczy Dobroszyc jako książęcej rezydencji i przynależnego do nich weichbildu trzebnickiego.

• "Neue Anmerckungen. Zum Ersted Theile." ("Nowe uwagi. Do części pierwszej.") - s. 1 (673)-35 (707).

• "Anmerckungen zum Andern Theile." ("Uwagi do drugiej części.") - s. 35 (707)-48 (720).

• "Register über die Olsnographie, Dabay zu mercken, daß die erste und große Zahl den Theil derselben, die andere und kleinere das Blat bezeichnet." ("Skorowidz do Olsnograpii") - strony nienumerowane (s. 721-797) - obejmuje hasła osobowe, geograficzne i rzeczowe.

• "Weil ich in meiner Olsnograpie noch etliche Sachen gefunden, die sonderl. in Jahrzahlen einer Erinn- und Vebesserung bedörffen, als habe ich solche auch allhier am Ende noch hinzu setzen wollen." (Errata do obu części) - strony nienumerowane (s. 797-801).

Literatura:

1. Harc L. Oleśnica widziana i opisana przez Jana Sinapiusa. Odczyt wygłoszony 03.11.2010 r. w Oleśnicy.
2. Harc L http://www.bu.uni.wroc.pl/e-wydawnictwo/e-book6
3. Kolbuszewski Jacek "Oleśnickie epizody literackie" odczyt wygłoszony w Oleśnicy w 1989 r.
4. Oleśnica. Monografia miasta i okolic. red. Michalkiewicz Stanisław, Wrocław. 1981
5. Mrozowicz W., Wiszewski M., Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność. Atut Wrocław 2006
   

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kosciół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauwazyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

Notatki:Ján Sinapius-Horčička (* 1625 in Oravský Podzámok, damals Königliches Ungarn; † 6. August 1682 in Halle (Saale); auch Johann Sinapius der Ältere genannt) war ein slowakischer Humanist und Theologe. Er war der Bruder des Theologen und Dichters Daniel Sinapius-Horčička und der Onkel des Historiker Johann Sinapius.

O herbie Daniela Sinapiusa - Olsnographia T1 s.448 (225)