Zabytkowe kamieniczki Rynku (cz.I)

Ślady po najstarszych XVI wiecznych kamiennych domach (kamieniczkach) są jeszcze widoczne w Rynku w piwnicach nr 20, 21 i 49, które były wykonane z kamienia polnego lub kamienia mieszanego z cegłą tzw. gotycką. Nie zachowała się po nich żadna ikonografia. Prawdopodobnie domy w runku posiadały podcienie. Książę Karol I kazał je zlikwidować, że względów przecipożarowych w Ząbkowicach, zapewne także i w Oleśnicy. O tym, że kamieniczki w rynku musiały być równie piękne, jak w innych miastach, pośrednio świadczy fakt, że budowali je za czasów Podiebradów m.in. majstrowie z Brzegu. Zapewne ze względów prestiżowych w pięknych kamieniczkach musiała mieszkać także wpływowa i zamożna szlachta, związana z dworem książęcym (np. Pritwitzowie, Kotulińscy). Niestety, bieda wywołana pożarami, pomorami, wojną 30. oraz 7. letnią spowodowała, że uległy one dekapitalizacji. Stan obecny kamieniczek rynkowych jest wynikiem pozostałości po pożarze z 1730 i 1823 roku, przebudowy XIX wiecznej oraz szybkiej odbudowy z lat powojennych.

Zniszczenia wojenne rynku wywołane walkami i pożarami w styczniu 1945 r.
O wojennych zniszczeniach Oleśnicy pisałem wcześniej. Niżej pokazałem wycinek niemieckiego zdjęcia lotniczego z 1 lutego 1945 roku (czyli kilka dni po zajęciu miasta), dotyczącego rynku i nabliższych pierzei. Miejsca białe to snieg na dachu (czyli domy nie spalone), miejsca ciemne to stopiony śnieg lub spalony dach. Miejsca ciemne z "szachownicą" to widoczne ścianki działowe wewnątrz domów - czyli dom spalony. Jak widać z powiększenia poniższego zdjęcia - rynek był w dużym stopniu spalony, a pierzeja południowo-zachodnia całkowicie. W Ratuszu była zburzona ściana północna (gdzie obecnie jest bank) począwszy od pierwszego piętra. Ściana frontowa i przylegająca do niego pierzeja (domy o nr 12-15) - zachowały się. Późniejsze zniszczenia to jakoby nalot (y?) niemiecki w lutym 1945 r., a potem celowe lub przypadkowe podpalenia przez przedstawicieli wielu narodowości odwiedzających piwnice w różnych celach.

Kliknij, aby powiększyć.

Zdjęcie te zamieściłem, aby łatwiej było zrozumieć dalszy opis. Wynika też z niego, że między bajki można włożyć opinie niektórych oleśnickich publicystów-propagandzistów, którzy nieodmiennie głoszą, że te spalenia powstały 9 maja 1945 r.

Kamieniczki bloku śródrynkowego
Blok ten został wytyczony w trakcie lokacji miasta po 1255 r. Zajęły go budowle o charakterze handlowym (kramy, ławy, budy itp.). Dopiero na początku XV w. na miejscu części kramów postawiono Ratusz. Sytuację z tego okresu pokazano na poniższym lewym rysunku.

Schematyczne przedstawienie zabudowy bloku śródrynkowego w XV w.	Budynek pokazany z lewej strony to rozbudowane dawne kramy, z prawej Ratusz. wg rys. F. B. Wernera z połowy XVIII w.

Z czasem kramy zostają nadbudowane o piętro - powstają w nich mieszkania dla właścicieli lub kolejne pomieszczenia handlowe. Zapewne w XVI-XVII wieku mają już one konstrukcję murowaną - ceglaną. Widać to na powyższym prawym rysunku.

Po licznych jednak pożarach, ta jednolita budowa zostaje przez poszczególnych właścicieli przebudowana wg własnego gustu i możliwości finansowych. Do dzisiaj zachowały się jedynie nieliczne kamieniczki tego bloku, posiadające formy architektury XIX-wiecznej, powstałej po zniszczeniach wywołanych pożarem z 1823 r. Także są wynikiem przebudów z końca i początku XX wieku oraz odbudowy po zniszczeniach wojennych i decyzji ówczesnych władz, preferujących szybką odbudowę, kosztem zachowania zabytkowej substancji.

Numeracja kamieniczek w rynku. Jak widać w bloku śródrynkowym numeracja odbywa się
zgodnie ze wskazówkami zegara, zaczynając od Ratusza mającego nr 1

Kamieniczki o numerach 7-10 zostały spalone w styczniu 1945 r. Na ich miejscu wybudowano "współczesny" dom mieszkalny.

Kamieniczki bloku śródrynkowego o nr 7-11. Kamieniczki 7-10 zostały spalone w 1945 r. i nieodbudowane (kliknij, aby powiększyć)	Na miejscu kamieniczek o nr 7-10 wybudowano jeden "współczesny". Ze starej zabudowy pozostała kamieniczka o nr 11 - dalej opisana

Odsyłam do zdjęć rynku z marca 1945 r.

Kamieniczki o nr 12-15 miały bogatą historię. Część z nich (nr 15 i nr 14) zajmowały w XVII-XVIII w. urzędy miejskie (m.in. areszt). Po przejęciu części uprawnień miejskich przez państwo pruskie i wyprowadzenia się instytucji powiatowych - zostały zapewne sprzedane na cele mieszkalne. Parter ponownie, jak w XIV-XV w., przeznaczono na działalność handlową. Po wojnie całą spaloną pierzeję przebudowano na hotel, a potem dostosowane do potrzeb UM.

Kamieniczki o nr 15-12 przylegające do Ratusza (kliknij, aby powiększyć)	Ostatnią z kamieniczek pokazanych na lewym zdjęciu (nr 12) zajął Bank	Obecny widok tej pierzei. Na niej powstał budynek, w którym mieścił się hotel "Śląsk", obecnie pomieszczenia UM

Kamieniczki Rynek 15-12 i 11. Na pierwszym planie głowa następca tronu Wilhelm. Fragment widokówki z kolekcji Nuno

Kamieniczki 15-21 i 11 w 1954 r. Fot. Olgierd Czerner Źródło

Kamieniczki o nr 2-5 zostały częściowo zachowane.

Kamieniczki o nr 2-5 przed 1914 rokiem. Widok od strony Ratusza	Widok na kamieniczki 5-3 od strony wschodniej. Kamieniczka o nr 2 nie została odbudowana

Godniejsze uwagi i skróconego opisu są kamieniczki nr 4-5 i 11.

Kamieniczka nr 5 zabudowy śródrynkowej		kamieniczka nr 4

Kamieniczka nr 5. Dwukondygnacjowa, narożna kamieniczka w tzw. bloku śródrynkowym. Pomimo znacznej i niewłaściwej (wg opinii prof. M. Przyłęckiego) przebudowy parteru, zachowały się na 1. piętrze XIX-wieczne profilowane w tynku obramienia okien oraz empirowa dekoracja szczytu architektonicznego od strony zachodniej (podobnych kamieniczek jest więcej w Oleśnicy). Ten szczyt, a właściwie tzw. „półszczyt z naczółkiem" zdobiony jest trzema pilastrami podtrzymującymi gzyms. Nad nim półokrągłe okienko. Także po bokach tej kompozycji zachowały się dwa małe półkoliste okienka. Dwuspadowy, ceramiczny dach trafnie zachowuje zabytkowy charakter zabudowy.

Przyległa do powyższej - kamieniczka nr 4 zachowała skalę i podział z XIX wieku - oprócz bardzo przebudowanego parteru. O architekturze i tradycyjnym rodowodzie kamieniczki świadczą 3 okna 1. piętra o profilowanych w tynku skromnych obramieniach, a także stromy dach ceramiczny.

Kamieniczka nr 11. Trzykondygnacjowa kamieniczka narożna bloku śródrynkowego od strony Ratusza (zdjęcie z prawej). W murach zachowane ślady podziałów z XVI w. Również dach budynku nawiązuje do charakteru zabudowy, choć - zapewne w XIX w. kamieniczka została podwyższona o jedno piętro. Wewnątrz interesująca drewniana zabiegowa klatka schodowa o cechach stylu cesarstwa (empire) z pocz. XIX w. - choć może to być jakaś późniejsza kontynuacja tej eleganckiej formy. Apteka w tym budynku pojawiła się w 1882 r. Nad wejściem do niej znajdowal się do 1945 r. symbol apteki - rzeźba lecącego orła. Zachowała się zabytkowa brama wejściowa, której jedno skrzydło zabrał niedawno stolarz-renowator niezadowolony z braku właściwej opłaty za wykonana pracę.

Aby przedstawić sposób opisu kamieniczek przez architekta, przy opisie kamieniczek nr 5 i 11, wykorzystano prawie dosłowne sformułowania prof. Mirosława Przyłęckiego. Dalej opis architektoniczny pozostałych kamieniczek ograniczono do minimum, wykorzystując opis M. Przyłęckiego.

Pierzeje przyrynkowe
Pierwsze parcele (działki) wokół rynku wytyczono równiez w momencie lokacji miasta. Później rozpoczęto ich zabudowę. Budowali je bogaci kupcy. Od strony placu stanęły -początkowo drewniane - jedno - lub dwukondygnacjowe budynki mieszkalne. W XV wieku zaczęła je częscioowo zastępować zabudowa murowaną, o czym świadczyć mogły mury piwnic i parterów (wznoszone z cegły tzw. gotyckiej - palcówki o wątku jednowózkowym - występującym na Śląsku od końca XIII do końca XV wieku) identyfikowane przez prof. M. Przyłęckiego w gruzach wielu budynków w 1955 roku. Z czasem narożne budynki w pierzejach przeznaczano na gospody. W wyniku szeregu przebudów i przekształceń, zastępowaniu zniszczonych budynków w końcu XIX i początku XX wieku nowymi kamienicami, czy zwłaszcza odbudowy rynku po zniszczeniach z 1945 roku, tylko kilkanaście kamienic reprezentuje dziś wartości zabytkowe. Najbardziej godne uwagi będą dalej krótko opisane.

Pierzeja zachodnio-północna
Jest to najdłużej odbudowywana pierzeja po pamiętnym pożarze w 1823 r. Jeszcze w 1882 r. odbudowano tylko kamieniczki nr 20 i 23. Przy końcu wieku zapewne odbudowano pozostałe. Miały one wtedy na całej długości jednakowy dach mansardowy. Na widokówce z 1911 roku (tu i dalej tę datę należy rozumieć jako rok wysłania widokówki, różniący się od daty wykonania zdjęcia) pokazano, że kamieczkę o nr 22 nadbudowano o jedno piętro z ciekawym szczytem. W 1914 r. podobnie postąpiono z kamieniczką o nr 21. W późniejszym okresie w kamieniczce nr 20 wybudowano na strychu okienka zapewniając w ten sposób uzyskanie kolejnego mieszkania.

Mansardowy dach (przed1903 r.). Litografia	Podwyższono kamieniczkę o numerze 22 (przed 1911 r.)

Dodano piętro kamienniczce o numerze 21 (przed 1914 r.)	Inny widok na kamieniczki o nr 20-23

Widok pierzeji po 1914 r. na zdjęciu "sklejonym" z dwóch ujęć wykonanych z innych miejsc

Kamieniczka nr 20 (róg ul. Wrocławskiej) - budynek murowany dwukondygnacjowy o układzie dwutraktowym; elewacja od Rynku trzyosiowa. Kryty dachem mansardowym. Piwnice sklepione, ich mury wykazują wątek gotycki. Parter boniowany w tynku od strony ul. Wrocławskiej i Rynku. Brak wystroju architektonicznego. Remont bieżący przeprowadzono w roku 1967.

Obecny widok na opisywaną pierzeję. Została ona skrócona o długość jednej kamieniczki	Kamieniczki po powojennej przebudowie. Z obecnego planu miasta zniknęła kamieniczka nr 22. Nie wiadomo czy ostatnia kamieniczka została przebudowana jeszcze przed 1939 r., czy jest to projekt powojenny?	Widok opisywanych kamieniczek. Kliknij, aby powiększyć

Kamieniczka nr 21 - wąska kamieniczka, której mury boczne (lateralne) wzniesiono na dawnych murach piwnic, w których zachował się gotycki wątek cegieł (zapewne z początku XVI wieku). Dekoracja fasady w górnej części nawiązuje do XIX-wiecznego eklektyzmu - pseudobarokowe obramienie okna, feston pod oknem II piętra. Kiedyś i pod oknami I piętra umieszczono festony (feston - wieniec z kwiatów, roślin lub owoców swobodnie zwieszający się z dwóch punktów zaczepienia).

Pierzeja zachodnio-południowa
Obecnie nie istnieje. Przeszła podobne koleje losu jak pierzeja zachodnio-północna (wyżej opisana). Po odbudowie po pożarze (1823 r.) - na trzech kamieniczkach (16-18) znajdował się dach mansardowy. Przy końcu wieku kamieniczki nr 17-18 podwyższono o jedną kondygnację, a po 1904 r. ponowiono podwyższanie. Przy czym kamieniczkę nr 18 - o dwie kondygnacje, przebudowano i umieszczono w niej hotel. Narożna kamienica o nr 19 została wybudowana jeszcze przed 1880 r. Więcej o tej pierzei.

Pierzeja zachodnio-południowa z dwoma kamieniczkami z pierzei północnej.
Stan sprzed 1900 r.

Widok kamieniczek nr 16-18 w 1904 r.

Widok kamieniczek nr 16-18 po 1914 r.

W lipcu 1945 r. cała pierzeja miała zamurowane bramy i okna parteru. W latach 1946-1950? cała pierzeja, oprócz kamieniczki nr 18, została rozebrana. Kamieniczka nr 18 została rozebrana po 1964 r . Na miejscu tej pierzei postawiono pawilon handlowy

Pierzeja południowo-zachodnia
W niej najbardziej znana była kamieniczka o nr 56, w której mieścił się od początku XX w. pokazany niżej Kaufhaus J. Tockuss. W kamieniczce tej, przy końcu XVII wieku, mieścił się Landhaus (Dom Ziemstwa - stanów oleśnickich) wraz z archiwum i biblioteką, a od ok. 1770- 1790 roku siedziba ziemstwa oleśnicko-milickiego (Oels-Militscher Fürstentumslandschaft) z przerwami aż do 1901 r. Na jego czołowej ścianie znajdował się herb księstwa wirtembersko-oleśnickiego oraz jakaś niezidentyfikowana płyta inskrypcyjna. Być może, że związana z kilkunastominutowym pobytem w tym domu króla Prus Fryderyka Wilhelma III i cara Aleksandra I w 1813 r.

Niżej pokazano pierzeję z okresu przed 1935 rokiem (po 1933 r. sklepy J. Tockussa i Sally Drucker stały się własnością aryjskich handlowców).

Z lewej zachowane ściany szczytowe pierzei. Ściana budynku nr 57 (i może 58) jeszcze stoi. W głębi zachowana kamieniczka nr 18 z pierzei zachodnio-południowej. Dalej z prawego brzegu fofografii widoczny budynek nr 15 (wchodzący w skład Ratusza), który na innych zdjęciach jest pokazywany jako zniszczony. Zdjęcie ze zbioru M. Górnickiego	Obecny widok tej pierzei.

Wypalona pierzeja. Widać, że resztki ścian frontowych budynków 57, 58 zawaliły się (?). Być może, że także zawaliły się ściany budynków 50 i 51. Zdjęcie przysłał M. Rudowicz z Jeleniej Góry. Źródło zdjęcia: Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce. tom 1, miasto Oleśnica, str. 343. Arkady, 1986

Pierzeja południowo-wschodnia i wschodnia-południowa

Z lewej pierzeja wschodnio-południowa, z prawej początek pierzei południowo- wschodniej. Stan z 1904 r. (kliknij, aby powiększyć).	Z prawej (od wystającego muru kamieniczki - wlot ulicy 3 Maja) pierzeja południowo-wschodnia, dalej wschodnio-południowa. Stan z 1913 r.

Kamieniczka nr 45. Nie zachowała się. Była znana, jako miejsce zamieszkiwania (w latach szkolnych) wielkiego pisarza niemieckiego Gustawa Freytaga. Nad drzwiami wejściowymi do kamieniczki widoczna była tablica temu poświęcona. Pozostałe kamieniczki tej pierzei nie uległy zniszczeniu. M.in. dlatego, że kamieniczce nr 48, przy końcu kwietnia 1945 zainstalowały się polskie władze miasta.

Kamieniczki 46, 47	Kamieniczka 48	Kamieniczka 49

Kamieniczka nr 46. Elewacja frontowa o formach klasycystycznych z 1 poł. XIX w. reprezentowana przede wszystkim podziałem 1 piętra, zaakcentowanym pilastrami i półkoliście zamkniętymi płycinami. Parter znacznie przebudowany w 1 poł. XX w. Elewacje restaurowane były w roku 1967.

Kamieniczka nr 47. Eelewacja frontowa o skromnych formach (profile gzymsów, półkoliste wnęki okien 1. piętra) klasycystycznych. Remont bieżący przeprowadzono ok. 1965 r.

Kamieniczka nr 48. Reprezentacyjna elewacja kiasycystyczna o charakterystycznych formach z I poł. XIX w. Na osi I piętra rodzaj ozdobnego portyku z kolumnami, pilastrami i rozetami nawiązuje do form empire'u - „stylu cesarstwa". Obiekt w latach 1971 -73 został gruntownie przebudowany z pozostawieniem jednak elewacji frontowej - oprócz parteru - bez zmian. Parter, adaptowany na cele handlowe, w wyniku przebudowy utracił zabytkowe podziały i wystrój. Z lewej stan sprzed 1939 r. Kliknij, aby powiększyć.
Kamieniczki 47, 48 zostały wpisane do rejestru zabytków nieruchomych. Decyzja nr 1577 z dn. 19.03.1966 roku.

Kamieniczka nr 49 (narożny - ul. 3 Maja). Szczególną dekorację stanowią wsparte na konsolkach gzymsy I piętra. Wewnątrz interesująca owalna w rzucie klatka schodowa z drewnianą balustradą pochodzącą z końca XVIII wieku (rysunek Zbigniewa Podurgiela z prawej). Zostały one wpisane do rejestru zabytków ruchomych. W jednej z publikacji oleśnickiej podano, że stanowiła ona siedzibę pruskiego zarządu księstwa. Nie znalazłem potwierdzenia tego w dostępnych mi źródłach niemieckich.

Zabytkowe kamieniczki w Rynku (cz. II)

Opis architektoniczny kamieniczek opracowano na podstawie cyklu artykułów prof. Mirosława Przyłęckiego. Panorama Oleśnicka nr 18, 19, 21 z maja 1995 r.

Słowniki architektoniczne:

http://pl.wikipedia.org/wiki/Przegl%C4%85d_zagadnie%C5%84_z_zakresu_architektury

http://www.staff.amu.edu.pl/~gmazurek/zpd/slowni.htm

http://www.zabytkowe.koscioly.sl.pl/slownik.htm

http://dwory_sochaczewskie.webpark.pl/termi.htm

http://www.tnn.pl/pm,105.html

http://www.icimss.edu.pl/Sladami_torunskiej_secesji/index.php?id=07

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI