Rys.1. Schemat śródrynkowej zabudowy z okresu XV-XVI w. w oparciu o prace R. Czernera [1]
Marek Nienałtowski
Ratusz oleśnicki
Znaczące uzupełnienie tekstu 26.01. 2021 r.
Historia powstania ratusza
Początkowo w bloku śródrynkowej zabudowy rynku istniały kramy i ławki (głównie szewskie i piekarskie, rzeźnicze usuwano poza rynek)). Stanowiły one własność księcia (i częściowo wójta) lub były wznoszone przez mieszczan na mocy zezwolenia księcia. On też czerpał dochód z opłat czynszowych nałożonych na prowadzoną w nich działalności i z ich najmu. Z ławek z czasem wytworzyły się drewniane, później murowane kramy przekupniów oraz zespoły murowanych komór kupieckich - sukiennic, zwanych też domami kupieckimi. Prawdopodobnie początkowo pod pojęciem murowane należy rozumieć budowle szachulcowe.
Wtedy nie było budynku ratusza, gdyż nie istniała rada miejska (Rathaus - dom rady miejskiej. Prawo średzkie nie przewidywało rady miejskiej). Wybudowanie budynku w miejscach istnienia kramów itp. uszczuplałoby zyski księcia i wójta, dlatego oni nie byli tym zainteresowani. Dom wójta, który w imieniu księcia rządził miastem, znajdował się poza blokiem śródrynkowym. Z czasem dom wójta rozbudował się i po pojawieniu się rady miejskiej, stał się zapewne też domem ich obrad. Rada ta nie rządziła miastem, a była tylko organem przedstawicielskim mieszkańców w stosunku do wójta.
Pierwszy ratusz (wg innych źródeł - dom wójta) był wzmiankowany już w 1393 r. Po wykupieniu wójtostwa (1407 r.), ten dom leżący na uboczu, nie odpowiadał randze miasta ani rady miejskiej, która przejęła całkowicie rządy w mieście. Radni miejscy, w większości parający się handlem na rynku, nie byli zainteresowani też, aby ratusz zajął centrum Rynku i aby nie był nadmiernie duży. Dlatego lokowali budowę na miejscu jednego domu kupieckiego, za co zapewne kazali sobie dobrze zapłacić. Jednocześnie miał być murowany lub szachulcowy, aby przydawał radnym ważności. Już na etapie budowy wykonano piwnice pod wyszynk piwa. J. Sinapius napisał, że stało się to w 1410 r. Jego wygląd niczym nie przypominał dzisiejszego - był to budynek na planie prostokąta, jednonawowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Wieża o przekroju kwadratowym, mogła być budowana równolegle lub powstała przed 1500 rokiem po wybudowaniu ratusza.
Poniżej pokazano bardzo przybliżony widok śródrynkowej zabudowy rynku oleśnickiego z okresu XV-XVI w. w oparciu o prace R. Czernera [1]. Z rysunku wynika, że ratusz mógł powstać na miejscu, być może, domu kupieckiego i nie stał w centrum, ani w osi symetrii rynku.
|
Rys.1. Schemat śródrynkowej zabudowy z okresu XV-XVI w. w oparciu o prace R. Czernera [1] |
Rys. 2. Jak wynika ze sztychu M. Meriana z ok. 1650 r., ratusz (4) był przynajmniej piętrowy,
posiadał wysoki dwuspadowy dach, którego wysokość była nieco większa od obecnej.
Jednocześnie na rysunku ratusza Jacoba Lindnitza (nadworny malarz księcia Sylwiusza Nimroda w latach 1651-1661), wykonanego w 1660 r. widać już częściowo ratusz w postaci renesansowej. Nie mam uprawnień do pokazywania tego rysunku na mojej stronie (pokazał go dr P. Oszczanowski na odczycie w zamku oleśnickim) i dlatego przedstawiłem go wykorzystując do tego celu rysunek ratusza z ok. 1774 r. autorstwa F. B. Wernera. Własność BUWr. Można było to zrobić, gdyż sam ratusz na obu rysunkach nie różni się znacznie.
 |
 |
|---|---|
Rys. 2a. Na pierwszym planie ówczesny ratusz, dalej budynek handlowy oddzielony szerokim przejściem.
Całość strukturalnie (pomijając wieżę i pręgierz) jest podobna do rysunku J. Lindnitza. Wtedy jeszcze nie było dobudówki ratusza. Pokazano boczne wejście od strony pólnocnej. Istniało też za czasów Karola II Podiebrada boczne wejście od strony południowej [10] |
|
Lindnitz pokazał (rys. 2a.) też stary ratusz z dachem dwuspadowym (przy wieży) z wykonaną renesansową rozbudową ratusza. Szerokość obu części (średniowiecznej i renesansowej) była raczej jednakowa. Nie wiadomo kiedy tę rozbudowę zrealizowano - może po 1535 r., gdy burza poważnie uszkodziła ratusz. Został odbudowany w następnym roku [2]. Rysunek Lindnitza różni się od Wernerowskiego (rys. 2b.) - szerokim przejściem pomiędzy ratuszem, a budynkiem handlowym. Pokazał on pomiędzy dwoma budynkami chyba drewniany podest ze schodami związany z funkcjami sądowymi ratusza, który miał być użyty do jakiegoś elementu kaźni rozbójnika Melchiora Hedloffa w 1652 r., bo tego zdarzenia dotyczył rysunek Lindnitza. Ratusz został pokazany jako element kaźni Hedloffa, co nie znaczy, że mógł być przedstawiony inaczej niż wyglądał, wszak Lindnitz wtedy przebywał w Oleśnicy. Jak widać, część budynku handlowego była także renesansowa, podobna do części ratuszowej. W wieży nie widać wejścia do izby katowskiej na parterze, które było pokazane na rysunku Lindnitza. Izba ta w okresie rządów Wirtembergów straciła na znaczeniu, z czasem zamurowano wejście do niej.
W skrzydle północnym - czyli we właściwym ratuszu znajdowała się izba burmistrza, W ratuszu także odbywały się zebrania Rady Miejskiej, sądy i posiedzenia ławy oraz zebrania mieszkańców.Tam też mieściła się sala radnych, kancelaria rady miejskiej oraz miejsce pisarza, sala urzędu podatkowego, sala ławników, miejskie archiwum. izby kupieckie i cechowe. Wg Sinapiusa [2], który opisywał ratusz z lat 1692-1706 - w północnej części gmachu znajdowała się nadal (tzn. jak za czasów gotyckich) duża sala, w której odbywały się również zabawy, a także i przedstawienia przejezdnych trup aktorskich oraz w XVII w. uczniów Gymnasium illustre. Być może, że na parterze (lub w dobudówce) mogła się mieścić waga miejska, gdzie można było sprawdzić odważniki. Każdy mieszkaniec mógł też sprawdzić, czy nie został oszukany na wadze przez sprzedawcę. Na zewnątrz muru mogła być przymocowana łata metalowa, na której były zaznaczone jednostki długości (stopa, łokieć, a może nawet pręt), do sprawdzania, czy mieszkaniec nie został oszukany na długości np. materiału. Pod ratuszem mieściła się piwnica radnych, gdzie szynkowano piwo i wino. Na obu powyższych rysunkach widać wejście do piwnicy.
W parterze dobudowanego skrzydła południowego (3 na rys. 2b.) mieszkał lichwiarz, obok znajdowały się pomieszczenia dla straży nocnej, ponad nimi umieszczono izby więzienne, osobno dla szlachty i patrycjatu, a oddzielnie dla przestępców z innych warstw ludności [2]. Na ostatnim piętrze widać duży wykusz - może stąd ogłaszano wyroki sądowe?
W dolnej części wieży ratuszowej urządzona była izba kaźni więziennej, na pierwszym piętrze wieży znajdował się skarbiec, na drugim mieszkał z rodziną strażnik, który także trąbił godziny. Na wieży znajdował się zegar z dużą, miedzianą tarczą i dzwon. Na galeryjce wieżowej grywali muzykanci, a w większe święta występowała nawet orkiestra. Ratusz wokół otaczały kramy i ławy chlebowe, a także ławy na których umieszczali swój towar sukiennicy [2].
Jednocześnie artysta oleśnicki Chrystian Winckler pokazał na ilustracji z ok. 1707 r. tylko dach dwuspadowy. Czy przerysował stare sztychy Meisnera i Meriana? Gdzie leży prawda?
12 lipca 1707 r. podczas orkanu został lekko przechylony hełm wieży ratuszowej. W 1730 r. ratusz został prawie całkowicie spalony, nie widać bocznych ścian, pozostała tylko część średniowiecznnej wieży. Czy to znaczy, że miał konstrukcję szachulcową?
Rys. 3. Spalony ratusz z zachowaną częściowo wieżą. Dalej z lewej widać Wieżę Oławską.
Z kolekcji IS PAN nr 17199 [9]
Niżej pokazano schematycznie rozbudowę zachodniej części śródrynkowej zabudowy, w tym i ratusza, o skrzydło południowe i potem o budynek handlowy w okresie do 1826 r. w oparciu o rys. Wernera z 1750 r.
 |
 |
 |
Rys. 4. Rozmieszczenie ratusza, jego dobudowanego skrzydła południowego oraz budynku handlowego (kramy, sukiennice). Wg rysunku Wernera z 1750 r. |
Rys. 5. Pokazuje sytuację jak na poniższym rysunku 7. jednak w świetle rysunku ratusza Lindnitza z 1660 i rysunku Wernera z 1750 r. poniższy model ratusza budzi wątpliwości |
Rys. 6. W 1826 r. połączono w całość dachami i fasadą oba budynki. Chociaż istniały dalej rozdzielnie, a część południowa i wschodnia w dużym stopniu nie należała do Ratusza. |
Rys. 7. Model ratusza renesansowego i zabudowy śródrynkowej z makiety miasta z byłego Muzeum Oleśnickiego.
Jak widać oba skrzydła z rys. 5 zostały połączone w całość ścianą frontową i dachem. Nie były połączone wewnątrz
Obok znajdował się budynek handlowy. Wg proj. M. Przyłęckiego
1 czerwca 1766 r. podczas gwałtownej burzy, która trwała cztery dni i cztery noce, piorun uderzył w remontowaną wieżę ratusza i zapalił ją. Jednak ulewny deszcz szybko ugasił pożar.
Ratusz kolejny raz spalił się 22-23.03.1823 r. Odbudowano go w 1826 r. i wówczas fasadę ratusza wykonano w stylu klasycystycznym, która objęła całą szerokość zabudowy śródrynkowej - połączyła zewnętrznie właściwy ratusz i resztki skrzydła południowego (teraz to część skrzydła zachodniego i wschodniego) i budynek mieszkalno-handlowy. Widać to na poniższej ilustracji.
 |
|
|---|---|
Rys. 8. Ratusz w ok. 1860 r. na litografii A. Groegera |
Z rys. 8 wynika, że do wnętrza prowadziły trzy bramy wejściowe (widoczne dawne ślady dwóch innych wejść). Poprzez lewą wchodzono do właściwego ratusza (a dokładniej na I i II piętro, bo parter zajmował Sąd Krajowy, do którego było oddzielne wejście od północy). Przez środkowe drzwi wchodzono zapewne do skrzydła zachodniego ratusza. Prawe drzwi prowadziły do budynku nr 15, na podwórze budynków przylegających do ratusza oraz do posterunku policji i aresztu. W 1850 r. dodano odwach (areszt wojskowy). Przed wejściem do tych drzwi stał posterunek wojskowy.
 |
 |
| Rys. 9. Rynek z planu miasta z 1860 r. [7]. Nie ujęto na nim wieży. | Rys. 10. Wg fragmentu planu miasta z 1882 r. pokazano ratusz (1) oraz Sąd Krajowy, a także przyległy budynek (nr. 15)
objęty wspólną fasadą. Kolorem zielonym pokazałem "podwórka" (dziedzińce, świetliki).
Świetlik ratuszowy jest bardzo mały. Czy jest to tylko błąd rysunkowy? |
W 1892 r. nastąpiła przebudowa ratusza, podczas której połączono schodami i korytarzami dotychczasowy ratusz z pozostałościami skrzydła południowego. Wynik tej przebudowy pokazano na rys.11. w czerwonej obwódce. Każdy wchodzący do obecnego ratusza poruszał się schodami i korytarzami wówczas wybudowanymi. Wtedy we wcześniej zewnętrznych ścianach ratusza i częściowo skrzydła zachodniego i wschodniego przebito nowe wejścia. Na ścianach nowych korytarzy zawieszono płyty herbowe pochodzące głównie z Bramy Wrocławskiej. Radni otrzymali nowe wyposażenie sali obrad.
Rys. 11. Rzut poziomy przyziemia ratusza. Rozbudowa pokazana w czerwonej obwódce
to wynik przebudowy z 1892 r. Wg [2].
Pomimo wspólnej ściany frontowej, ratusz i dom nr 15 były osobnymi budowlami. W budynku nr 15, który był prywatna własnością - nikt nie był zameldowany. Wręcz z punktu widzenia meldunkowego nie istniał oddzielny budynek nr 15. Natomiast wymieniano łącznie budynki 14/15, które miały jednego właściciela (mieszkańca Wrocławia?) i w obu był zameldowany jeden mieszkaniec (ślusarz - może dozorca?). Czy to znaczy, że w latach 1921/1935 w budynkach Rynek 14/15 znajdowały się wynajęte pomieszczenia przez ratusz? Bo w budynku nr 13 już było zameldowanych 5 osób, budynek nr 12 także był zamieszkały i przed wojną zajmował go bank.
Rys.12. Przekrój podłużny ratusza. Pokazano nowe schody i balustrady korytarzy.
Widać też piwnice pod dawnym budynkiem ratusza. Wg [4].
Od czasu wybudowania tej postaci ratusza (i fasady łączącej trzy budynki) trwały do ok. 1930 r. modernizacje komunikacji wewnętrznych. Natomiast rzemieślnicy i kupcy dążyli do zajęcia części parterowej fasady, aby w niej wykonać wejścia do sklepów oraz przebić nowe witryny sklepowe. W 1897 r. pomieszczenia parteru ratusza (obecnego banku) opuścił Sąd Krajowy. Nie wiem, czy te pomieszczenia zajął Urząd Miejski, czy zostały ponownie wynajęte.
W 1936 r. w Ratuszu były wykonane znaczące prace budowlane, ale nie jest znany cel i ich zakres.
Nieco ciekawostek historycznych związanych z ratuszem
W czasie wielkiej burzy w roku 1535 ratusz został silnie uszkodzony, odbudowano je w następnym roku zmieniając nieco konstrukcję i może podwyższając o kondygnację. Wtedy prawdopodobnie nadbudowano nad kwadratową wieżą - ośmioboczną część. Podano bowiem, że wykonano renesansową galeryjkę nad ośmioboczną nadbudową wieży. Wieża od dołu prostokątna, przechodząca wyżej w ośmiobok, była bardzo wysoka. Zwieńczona blaszanym hełmem, z gankiem, na którym dniem i nocą czuwał trębacz, ostrzegający miasto przed wrogiem i pożarem. W 1557 r. ratusz wraz z wieloma domami uległ spaleniu.
W XVI w. nad oknami Ratusza znajdował się napis: VIDERE JUDICES QUID FACIATIS, NON ENIM HOMINI JUDICATIS SED JEHOVAE EX ERIT VIBUSCUM IN NEGOCIO JUDICI PARAIP c.19 (uwaga: jest to zapewne werset biblijny, być może że w trakcie przepisywania przez maszynistki są w nim błędy) [6]. Poprawiono wg [10]
Nad głównym wejściem umieszczono tekst (litery w kolorze złota): NIHIL EST EX OMNIBUS REBUS HUMANIS PRAECLAR(I)US AUT PREASTAUTLUS QUAM DE REPUBL. BENE MERETI [wg nieczytelnej odbitki z (6)].
Dodano 16.05.2011 r.
Dr Piotr Oszczanowski przysłał tekst bezbłędny oraz jego tłumaczenie "Nihil est ex omnibus rebus humanis praeclarius, aut praestantius, quam de Republica bene mereri" "Wśród wszystkich spraw ludzkich nie ma nic piękniejszego, nic bardziej zaszczytnego niż dobrze zasłużyć się Rzeczypospolitej" - jak dodał autor tłumaczenia - "Rzeczypospolitej oleśnickiej". Ten piękny i wymowny napis mógłby, zdaniem P. Oszczanowskiego, ponownie znaleźć się nad drzwiami Ratusza.
W 1664 r. ratuszowi groziło zawalenie - na polecenie Sylwiusza Nimroda pierwszego księcia ze śląskiej linii Wirtembergów, przystąpiono do gruntownego remontu. Liczni rzemieślnicy odnawiali sklepienie w sali ratusza. Dach wieży pokryto blachą ołowianą i zwieńczono pozłacaną kulą. J. Skibińska [6] napisała "Pokrycie i zwieńczenie dachu kosztowało 7 oleśnickich kwart minus 1 garniec."
W roku 1730 wielki pożar miasta zaczął się od kramów przy ratuszu, co było przyczyną także jego spalenia. W roku 1750 ratusz był już odbudowany. Wówczas przed ratuszem - najstarszej jego części - stał pręgierz (widoczny na rys. F.B. Wernera). Nie wiadomo kiedy na wieży ratuszowej umieszczono zegar.
Przez środkowe drzwi wchodziło się na dziedziniec i stamtąd do trzech budynków mieszkalnych przyległych do części południowej ratusza (na parterze były tam także sklepy). Zewnętrzne, widoczne drzwi prowadziły do obu oddzielnych części ratusza. Z tego okresu pochodzi hełm wieży w stylu klasycystycznym.
 |
 |
Rys.13. Więcej zdjęć ratusza i rynku Pokazane maszty wykonano może w 1892 r. Już istniały w 1897 r. Fot. z kolekcji Adama Fedorowicza |
Rys.14. Ratusz w 1914 r. Ebay.pl |
Przebudowy wejść do budynku ratuszowego
Rys. 14a. Ratusz z 1931 r.
Zapewne na zdjęciu widać fotomontaż (m.in. płyty zamiast bruku.
Może chciano usunąć stojące samochody, przekupki?). Allegro.pl
W 1934 r. hełm wieży został ponownie pokryty blachą. Pozostała po tym pamiątka w postaci napisu wybitego na miedzianej blasze, porywającej zadaszenie wieży, wykonanego dokładnie na środku. Prace blacharskie wykonał w 1934 r. Max Suffing (wg książki adresowej Soeffing) - mistrz blacharski (mieszkający na Georgenstrasse 21). Wprawny obserwator dostrzeże i inne ślady pozostawione przez mistrzów murarskich i stolarskich na wieży i poddaszu.
Rys.14b. Napis wspólczesny na zadaszeniu wieży [fot. anonimowy]
Powojenna odbudowa i przebudowa
W styczniu 1945 roku część północna ratusza (od strony ul. J. Matejki) została zburzona, co widać na zdjęciu lotniczym i potem zdjęciach wykonanych już po zajęciu miasta. Przyczyną pozostałych zniszczeń było, jak twierdzą także byli niemieccy mieszkańcy miasta, lotnicze bombardowania miasta na początku lutego, czyli już po zajęciu miasta. Klatka schodowa ocalała z pożogi wojennej. Zachowane wraz z nią kamienne herby można podziwiać na pierwszym i drugim piętrze ratusza.
Stan ratusza w 1954 r. Źródło O. Czerny
Ten widok ratusza ulegał zmianom. Być może, ściany ratusza przewracały się lub należało je rozebrać częściowo, aby nie spadły na osoby przechodzące. Na zdjęciach niedatowanych widać znaczące zmiany w stosunku do stanu wyżej pokazanego Widok Ratusza po zniszczeniach wojennych i odbudowa.
Prace projektowe odbudowy ratusza rozpoczęto w 1958 roku wg projektu arch. Jerzego Dąbrowskiego (07.02.1929 - 03.08.2018). Architektem powiatowym w Oleśnicy był wówczas Stefan Mikołajczyk (od 1955 do 1969 r.). Jednocześnie rozpoczęto w ratuszu odnowę zabytkowych płaskorzeźb, które umieszczono w 1892 r.
 |
 |
Rys.15. Ratusz w trakcie odbudowy w 1962 r. Fotografia z archiwum Stanisława Kokota |
Rys.16. Etap budowy dachu z ok. 1963 [2] |
17. Ratusz i hotel w październiku 1963 r. Dalej widać budynek (za apteką)
w trakcie budowy. Z PKF z 27.10.1962 r.
Budowę Ratusza zakończono uroczyście 8 czerwca 1964, z udziałem wielu oficjeli z Warszawy (m.in. minister Jan Wieczorek) i Wrocławia. Rok wcześniej oddano do użytku hotel "Śląsk".
 |
Rys.18. Jeszcze ostatnie rusztowania. Fot. ze zbioru Adama Fedorowicza |
Przy odbudowie zachowano jego zewnętrzną formę w zarysie klasycystycznym, ale nie w całości. Frontowa fasada ma długość 2/3 poprzedniej, co nie pozbawiło go cech dawnego wyglądu [4]. W pozostałej - byłej części południowej oraz trzech przyległych rozebranych budynkach - przewidziano hotel. Na parterze skrzydła północnego przewidziano pomieszczenia dla banku. Zmniejszenie potrzebnej objętości ratusza zapewne wynikało z przyjętego w 1950 r. centralizmu demokratycznego, który znosił samorządność miast i ilość realizowanych funkcji przez Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.
Hełmu wieży nie remontowano i dlatego dalej są widoczne wojenne ślady.
 |
 |
Rys.19. Strona frontowa budynku ratusza |
|
 |
|
Rys.20. Ratusz po 1964 r. Widok z góry. |
Rys. 21. Przekrój wieży Ratusza [8] |
Wnętrze ratusza, poza wspomnianą klatką schodową, było całkowicie nowe i dostosowane do ówczesnych potrzeb. Jest to dwupiętrowe, czworoboczne założenie o częściowo zachowanym, klasycystycznym podziale fasad, nakryte czworobokiem dwuspadowych dachów z wewnętrznym świetlikiem [4].
Ratusz po 1965 r. z budynkiem hotelu. Allegro.pl
 |
Rys.22. Widok z góry na Ratusz i Rynek w 2007 r. Fot. Janusz Godyń |
Po 1989 r. hotel Śląsk przejął Urząd Miasta Oleśnicy.
Widok z góry na ratusz z lat 70-ych [1], [2]. W "Fotografie miasta" pokazano fotografie z wieży, autorstwa osoby, chcącej zachować anonimowość.
W 2008 r. na wieży ratuszowej umieszczono aparaturę nagłaśniającą do sygnalizacji alarmowej. W 2008 r. również remontowano dach i założono maszt flagowy.
Zobacz opis kamieniczek w rynku:
http://www.olesnica.nienaltowski.net/Zabytkowe_kamieniczki.Rynek1.htm
http://www.olesnica.nienaltowski.net/Zabytkowe_kamieniczki_Rynku2.htm
Propozycja upiększenia rynku
Literatura:
Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA....
NOWOŚCI
Nihil est ex omnibus rebus humanis praeclarius aut praestantius quam de re publica bene mereri - W?ród wszystkich spraw ludzkich nie ma nic piękniejszego, nic bardziej zaszczytnego niż dobrze zasłużyć się rzeczypospolitej. http://www.lingua-latina.waw.pl/sentencja,opis,1911600,159300.html
Lindnitz, Jacob, Maler und Radierer, geb. 1623 in Weizendorf (Oesterreich), t Juli 1676 in Breslau, wo er 1648 hinkam und bei Meister Hans U sing in die Lehre ging. 1651 wurde er Hofmaler in Öls, kehrte nach 10 Jahren aber nach Breslau zurück. Von ihm das Bildniss des Dr. Sachs von Löwenhaimb, die Radierungen Postreiter (1660), der Mörder Melchior Hedloff u. s. w. Allgemeines Künstler-Lexicon https://archive.org/details/allgemeineskns31ml
