Marek Nienałtowski
Rzeka Oleśnica w historii miasta. Wybrane zagadnienia
19.04.2010 r.

Na temat rzek i kanałów związanych z Oleśnicą nie ma żadnych opracowań historycznych. Dlatego niżej przedstawiam swoje przypuszczenia oparte na szczątkowych informacjach dotyczących historii Oleśnicy oraz na analizie map i planów rzek.

Rzeka (potok) Oleśnica (Oelsbach)
Rzeka Oleśnica, mająca ok. 44 km długości, jest najdłuższym dopływem Widawy. Wypływa z południowych stoków Wzgórz Twardogórskich na wysokości 202 m n.p.m. w pobliżu wsi Drogoszowice (Schöneiche). Zapewne w przeszłości miejsce źródła rzeki, jak i kierunki przebiegu koryta rzeki, ilość i miejsca wpadania dopływów itp., ulegały zmianie. Na mapie Daniela Sinapiusa z 1712 r. pokazano jako źródło rzeki miejscowość Szczodrów (Schollendorf - prawy górny róg). Przez co zapewne przed wojną dwie wsie toczyły spór o źródło rzeki. Wygrywał promocyjnie Szczodrów, gdyż wydał widokówkę, z napisem "Źródło potoku Oleśnicy".

Widokówka z miejscowości Szczodrów z napisem "Pozdrowienia ze źródła potoku Oleśnicy". Pomyłkowo widokówka ta trafiła do najnowszej monografii jako oleśnicka. Widokówka ze zbioru A. F.	Fragment widokówki ze Szczodrowa z umocnieniami brzegu rzeki Oleśnicy

Niestety, odcinek rzeki (teraz wiadomo, że jest to tylko dopływ) "skurczył się" i nie sięga do Szczodrowa. Już na mapie J.G. Schreibera z połowy XVII w. pokazano całą rzekę i miejscowość źródła (wysoko z prawej, oznaczonym jako Schönwalde - Chełstów), leżącą powyżej Drogoszowic.

«Obecne miejsce źródła rzeki Oleśnica nie jest oznaczone w terenie (np. głazem z napisem), ani nawet na mapie. Dlatego młodzież chcąca dotrzeć do źródła - nie trafia tam. Może warto jakoś je oznakować, bo jest mocno związane z historią miasta i powiatu».

Rzeka początkowo była dziko płynąca, w okolicach Oleśnicy szeroko rozlana, tworząca naturalne stawy (najstarsze źródła wymieniają Staw Liliowy) i tereny podmokłe. Prawdopodobnie utrudniony przepływ wody powodował, że poziom rzek był wyższy niż obecnie. Od czasu osiedlania się na tych terenach zakonników - już w XIV-XV w. wspomina się o regulacji rzeki - pojawiają się młyny na rzece Oleśnicy i jej dopływach, oraz stawy rybne. Rzeka ciągle zmienia swoje koryto, szczególnie po wysokich stanach wód.

Ilość budowli wykorzystujących siłę wody sukcesywanie wzrastała. Naliczyłem ich na mapach sprzed 1945 r. ok. 30, które napędzały koła młyńskie i mechanizmy (papiernia w Smardzowie, folusz w Oleśnicy, kużnia miedziana w Boguszycach). Na początku XX wieku rzeka zaczyna napędzać turbiny małych elektrowni (Sokołowice). Rozbudowana sieć młynówek spełniała jednocześnie zadania kanałów nawadniających okoliczne pola. Dlatego układ i przebieg rzeki w XIX i XX w. ulega ciągłym zmianom.

Obronna funkcja rzeki - zasilanie fos
Po powstaniu grodu książęcego oraz po lokacji miasta powstały fosy (początkowo rowy). Były one suche lub mokre, czyli wypełnione wodą. W związku z tym, że wysokość miasta nad poziomem morza wynosi ok. 152 m, to aby nie kopać głębokich, kosztownych fos - należało mieć wysoki poziom wody w rzece.

Brak jest informacji o wysokości lustra wody rzeki nad poziomem morza w okolicach Oleśnicy w XV-XVI w., obecnie wynosi on ok. 144 m. Prawdopodobnie poziom wody był wyższy niż obecnie. Pierwsza znana mi informacja pochodzi dopiero z XIX w. Napisano, że Oleśnica leży "na wzniesieniu 466 stóp n.p.m., a 24 stóp nad poziom wód Oleśnicy, na prawym brzegu rzeki...". (Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich 1886. t. VII s. 473). Z tego wynika, że miasto było 24 stopy nad poziomem rzeki czyli ok. 8 metrów. Stąd, aby zapełnić wodą fosę na głębokość 3 m., głębokość fosy powinna wynosić ponad 11 m.

Schematyczny rysunek pokazujący, że przykładowo w XIX wieku, przy wymaganej głębokości wody w fosie
wynoszącej 3 m - głębokość fosy winna wynosić przynajmniej 11 metrów.

Z tego wynika, że głębokość fos w XIII w. musiała wynosić ok. 9-10 m (czyli w przybliżeniu miała zmieścić 3 piętrowy dom), Czy to było możliwe? Spotyka się takie fosy, np. Zamek Gryżowski miał fosę o głębokości 10 m. Jeśli uwzględnić, że długość obwodów murów wynosiła ok. 1600 metrów i w trakcie budowy murów miejskich fosy były przesuwane i pogłębiane - to mieszkańcy miasta musieliby stracić wiele czasu i kosztów na ich wykonanie.

Wraz z melioracją gruntów i regulacją rzeki - poziom lustra wody ulegał zmniejszeniu, co być może, powodowało konieczność pogłębiania fos lub poszukiwania innych sposobów dostarczenia do nich wody. Najprawdopodobniej fosy Oleśnicy były zasilane wodami gruntowymi. Jeszcze w XIX w. Oleśnica była poprzecinana licznymi strumykami, gdyż leżała na terenie bagnistym. Te wody zapewne zasilały fosy. Historiografia Oleśnicy nie wspomina o zasilaniu fos wodą.

Dostarczanie wody pitnej do miasta. Oleśnica znalazła się na prawym brzegu rzeki Oleśnicy.
W miarę rozwoju miasta, zwiększania ilości mieszkańców (w 1600 r. - ok. 3000 mieszkańców), szczególnie tych, mających prawo warzenia piwa (w 1419 było 137 domów z prawem piwowarstwa), powstał problem dostarczania wody. Indywidualne noszenie lub stosowanie beczkowozów dostarczających wodę z rzeki już nie wystarczało. Woda czerpana ze studni, znajdujących się na zapleczu domów bywała niezdrowa, gdyż obok nich budowano "wychodki", co powodowało skażenie wody i w następstwie epidemie. Zaszła wobec tego konieczność doprowadzenia wody do miasta. Wówczas już istniały "pompy hydrauliczne" podnoszące wodę na niewielkie wysokości (np. w zamku oławskim w 1597 r.), ale wydajność ich była jeszcze niewielka i nie pracowały one zimą oraz przy nienormatywnych stanach.

«Aby zapewnić wodę całemu miastu należało zrobić małą rewolucję w przebiegu rzeki - pozostawić stary przebieg rzeki, zabrać mu część wody i nowym kanałem doprowadzić ją na poziom miasta»

Nie wiadomo jak przebiegały decyzje z tym związane. Zapewne Karol II Podiebrad jeszcze przed 1600 rokiem był inicjatorem doprowadzenia wody i wspólnie z Radą Miasta podjęli taką decyzję. Prawdopodobnie Rada Miasta uchwaliła podatek wodny (rurowy) na sfinasowanie przedsięwzięcia. W związku z tym, że miasto znajdowało się na wysokości 152 m n.p.m. należało znaleźć w górnym biegu rzeki miejsce, leżące na wysokości 5-10 m przewyższającej wysokość położenia miasta, z którego - po wybudowaniu specjalnego kanału - woda dopłynie grawitacyjne pod jego mury.

Z wycinka mapy powiatu oleśnickiego widać na jakiej wysokości n.p.m. leży Oleśnica i poszczególne miasta

Z analizy planów rzek sprzed 1945 roku i zdjęć wynika, że te warunki spełniały Sokołowice (Zucklau) leżące na wysokości ok. 158-160 m n.p.m. i tam rozmieszczono jaz.

Fragment mapy powiatu. Nowy odcinek rzeki oznaczyłem kolorem czerwonym.
Kolorem zielonym pokazałem miejsce, w którym rzeka sztucznie dzieli się na dwie odnogi - rzekę Oleśnicę
(czerwony kolor) i stary bieg tej rzeki (kolor niebieski). Do Gęsiej Górki obie linie rzek nigdzie się nie łączą, ani nie dzielą.
Całość tego odcinka rzeki do miasta Oleśnicy Skan tego wycinka mapy dostałem od Przemysława Łuczaka. Dziękuję

Poniżej pokazałem zdjęcie tego jazu wykonane w 2007 roku. Wcześniej była to budowla drewniana, potem zapewne murowana, obecnie betonowa.

Widok jazu w Sokołowicach. Od "góry" płynie rzeka Oleśnica. Przez przepust jazu płynęła stara rzeka, a wzdłuż betonowego muru dalej rzeka (kanał) Oleśnica. W przypadku dużego stanu wody, otwierano szerzej zastawkę i mniej wody wpływało do miasta	Tutaj zaczynało się nowe koryto rzeki Oleśnicy, o obecnej szerokości ok. 2,5 metra

Na poniższej mapie pokazano przebieg obu rzek (starego i nowego koryta) ok. 1800 roku na odcinku Spalice - Oleśnica.

Przebieg rzek (cieków wodnych) na odcinku Spalice - Oleśnica. Oznaczyłem kolorem zielonym - przebieg rzeki Oleśnicy do ok. 1600 r. wg mapy z 1810 r.
Kolor czerwony - dodatkowy nowy przebieg rzeki powstały ok. 1600 r. i nazwany "Oleśnicą". "Stara" rzeka dalej toczyła swoje wody z mniejszą objętością. Kolor niebieski o różnym nasyceniu, to stawy i rozlewiska o różnej głębokości. Rysunek cz-b pochodzi z monografii Oleśnicy z 1930 r.

Dom wodociągów

Zdjęcie domu wodociągów od strony rogu budynku obecnej kawiarni Iwona. Na poddaszu znajdował się zbiornik. Wodę dostarczały pompy. Źródło: Monografia Oleśnicy z 1930 roku. Zdjęcie dobrej jakości przysłała Uta Nordhorn (dziękuję!)	Widokówka z ob. ul. Lwowskiej. Zdjęcie domu wodociągów od tylnej strony. Zdjęcie prawdopodobnie wykonano przed 1897 r.

Widokówka z ob. ul. Lwowską. Z lewej strony widoczna boczna ściana domu wodociągów (1907 r.)	Na wycinku mapy z 1882 r. pokazano miejsce przecięcia ul. Lwowskiej z ul. J. Kilińskiego i stojący okrakiem nad rzeką Wasser Hebe-Werk (wasserkunst) pokazany strzałką. Na mapie z 1899 r. do tej nazwy dodano słowo Altes, gdyż wybudowano nowy zakład wodociagów. Nie wiadomo, kiedy budynek rozebrano

Dom wodociągów (wasserkunst) stał w okolicach Bramy Namysłowskiej na skrzyżowaniu ob. ul. Lwowskiej i J. Sinapiusa. Jeszcze był pokazywany na planie Oleśnicy z 1899 roku. Najpewniej pierwszy budynek, wybudowany przez wynajętych rurmistrzów (rurników), był całkowicie drewniany i został spalony w trakcie wojny trzydziestoletniej. Dom ten stał "okrakiem" nad rzeką. W nim, na rusztowaniu pod sufitem, były umieszczone skrzynie na wodę z dębowego drewna (z których jedna była odstojnikiem). W kanale rzeki i w budunku umieszczono wielkie drewniane koło czerpakowe. Nurt rzeki wprawiał koło w ruch, czerpaki wypełnione wodą wznosiły się do góry i wlewały swoją zawartość do skrzyni. Z niej dalej woda grawitacyjnie płynęła do miasta dwoma nitkami drewnianych rur. Dom wodociągów był najpewniej wielokrotnie modernizowany. Zapewne później stał się budynkiem ceglanym (wyżej pokazanym) ze stacją metalowych pomp, które były napędzane siłą płynącej wody lub kieratem. Za użytkowanie wodociągu zapewne pobierano czynsz, przeznaczany na opłacanie rurmistrza, naprawy i konserwacje hydrourządzeń. Zapewne dzięki istnieniu wodociągu mogły także powstać łaźnie miejskie.

Przykładowe koło czerpakowe. Czerpaki miały różne rozwiązania. Zbiornik odstojnikowy miał większą objętość i był zawieszony wyżej

Rurociągi
Dwa rurociągi biegnące od domu wodociągów w kierunku Rynku były stosunkowo płytko ułożone. Jeden rurociąg o średnicy ok. 25 cm wykonany był z drążonych pni sosnowych długości do 10 m, połączonych metalowymi złączkami (buksami). Do uszczelniania łączeń pomiędzy poszczególnymi odcinkami rur używano wówczas mchu i dziegciu. Na poniższym zdjęciu widać odcinek rury "oleśnickiej". Na pierwszym planie widoczna złączka metalowa. Również widoczny znaczny stosunek średnic - zewnętrznej pnia do średnicy otworu właściwej rury.

Rurarz wierci rury	Odcinek rury z metalową złączką

Niektóre rury miały kształt łukowy, co może wskazywać, że były wyginane po przewierceniu. Druga nitka rurociągu o innej średnicy była oddalony o ok. 40 cm. Biegły one pod ul. Rurową (od tych rur - jej nazwa), a potem woda trafiała do zamku, uprzewilejowanych domów w rynku oraz dwóch małych zbiorników (drewnianych koryt) w rynku. Z wykopalisk wynika, że rury były kładzione również na ul. 3 Maja. Prawdopodobnie woda do zbiorników z rur była wlewana (wzorem innych miast) przez jakąś minifontannę (wodotrysk) i z niej nabierano wodę do użytku domowego. Zbiorniki jednocześnie spełniały rolę przeciwpożarową. Wodociągi zapewne w mroźne zimy przestawały działać. Nie wiadomo do kiedy używano drewnianych rur.

Przebieg rzeki w mieście

Wycinek z mapy 4770 z 1912 r. Dolna linia niebieska pokazuje przebieg rzeki Oleśnicy,
górna - rzeki i kanały, mające w okolicach miasta nazwy własne (Mühlbach i Klingelbach)

Rzeka na odcinkach poza miastem miała głębokość ok. 0,75-1,5 m i szerokość 2-2,5 m., była zarybiona. Na początku XX wieku na rzece stały domki dla łabędzi. Z rzeki była zasilana czasza wodna basenu (widoczna spływająca woda). Brzegi były wzmocnione faszyną (zdjęcie niżej z lewej). Po minięciu ul. Wojska Polskiego, wzdłuż promenad zainstalowano metalowe barierki. Na odcinku przy obecnej sali MOKiS rzeka miała dno wyłożone cegłami. Po zbliżeniu się do ul. Lwowskiej rzeka biegła w betonowym korycie.

Rzeka Oleśnica ok. 1902 r. Widokówka z okolic ul. Brzozowej. Przysłał R. Bober	Widokówka niedatowana, pokazująca rzekę płynącą w betonowym korycie od obecnej ul. Skłodowskiej-Curie. Z prawej budynki przy ul. Lwowskiej

Poniżej pokazano na wycinku mapy rzekę Oleśnicę przed 1939 rokiem. Widoczny odcinek: okolice ul. Skłodowskiej-Curie - ul. Młynarska.

Koryto rzeki w różnych jej miejscach w latach ok. 1930-1955(?). Kolor niebieski - betonowe otwarte koryto.
Kolor czerwony - część podziemna. Kolor zielony - koryto otwarte uregulowane

Czy rzeka płynąca w nowym korycie miała wpływ na obronę miasta?
Nie wiem czy powstałe ok. 1600 roku koryto rzeki miało również spełniać zadania uzupełniania wodą fos? Nie znalazłem na ten temat materiałów. Jeszcze wówczas istniały fosy, bowiem przy końcu wojny trzydziestoletniej Szwedzi kazali je zasypać. Z drugiej strony wiadomo, że istniał już młyn książęcy (obok zamku) napędzany przez tę rzekę. Czy wobec tego istniała fosa w okolicach Bramy Oławskiej (ul. 3 Maja), czy może już płynęla tam rzeka? Nie znam odpowiedzi na to pytanie.

Rzeka Oleśnica pracuje
Karol II Podiebrad zakładał wodne młyny książęce. Wiemy o młynach: papierniczym w Smardzowie i nieokreślonych miejscowo - zbożowych. Młyn książęcy zbożowy od wieków znajdował się w tym samym miejscu - przy zamku na ul. Młynarskiej. Stoi i stał w dawnej fosie. Czyli mógł powstać po zlikwidowaniu fos. Musiała go napędzać rzeka Oleśnica. O tym, że istniał w czasach Podiebradowskich można sądzić pośrednio z istnienia w miejskim murze kurtynowym - furty młynarskiej, zamurowanej podczas trwania wojny trzydziestoletniej.

Z map i rysunków wynika, że rzeka Oleśnica po wypłynięciu z młyna książęcego była magazynowana na podzamczu. Stworzono obwałowanie (stąd ul. Wałowa) i utworzono Staw Zamkowy i Staw Wałowy. W nich hodowano ryby i spiętrzona woda kolejno napędzała inne urządzenie - najprawdopodobniej folusz (i okresowo wytłaczarnię oleju). Pokazano to na poniższym wycinku mapy z 1882 roku.

	Zamek i Podzamcze: 1 - młyn; 2 - rzeka Oleśnica; 3 - most, przepust wodny; 4 - przepust (reguluje dopływ wody na koło Folusza i wysokość wody w stawach); 5 - Folusz napędzany wodą ze stawu. Po 1905 r. zaczyna się likwidowanie stawów. Zniknął dlatego Folusz. Na mapie z 1928 r. pokazano tylko na podzamczu rzekę Oleśnicę.

Odpoczynek nad rzeką
Przy końcu XVIII wieku wzdłuż dawnej i nowej rzeki Olesnicy rozpoczęto budowę promenad i sadzono drzewa. Powstawały miejsca spacerów oleśniczan.

Upadek znaczenia tej rzeki
Na przełomie XIX/XX wieku - po wybudowaniu nowych głębinowych studni w rynku (1884 r.), a szczególnie zakładu wodociągowego (1898 r.) oraz mechanizacji napędu młynów (najpierw napęd parowy, potem elektryczny) nastąpiło zmniejszenie zapotrzebowania na dawne funkcje rzeki. Staje się ona niepotrzebna, zaczyna przeszkadzać w rozbudowie miasta.

«Nie wiadomo, kiedy ponownie Oleśnica znalazła się na lewym brzegu rzeki Oleśnicy»

Plan przebiegu rzek i kanałów ok. 1962 r. na odcinku Sokołowice-Oleśnica Podzamcze. 1 - śluza w Sokołowicach, 2 - zastawka w Gęsiej Górce, 3 - jazy w okolicach stawu w Oleśnicy, 4 - śluza w okolicach ul. Kruczej. Na podstawie: Projekt Techniczno-Roboczy "Oleśnica Rzeka". Wyk. Centralne Biuro Studiów i Projektów Wodno-Melioracyjnych we Wrocławiu. 1964 r. Dziękuję Panom Ryszardowi Pacowi i Władysławowi Kocurowi z Dolnośląskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych we Wrocławiu. Inspektorat w Oleśnicy, za dostarczenie tego planu, materiałów i konsultacje.

Dla historii kanału powstałego ok. 1600 roku najistotniejsze jest wybudowanie tzw. Węzła Karsta w Gęsiej Górce - oznaczonego na planie cyfrą 2. Nie znam powodów jego wybudowania.

<<Prof. Zdzisław Karst - długoletni vice i przewodniczący Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej we Wrocławiu. Miał wpływ na rozwój budownictwa oleśnickiego. Był honorowym obywatelem Ziemi Oleśnickiej. Współautor monografii oleśnickiej z 1981 roku.>>

Wówczas w Gęsiej Górce rzeka Oleśnica dzieliła się na dwie odnogi (poniższe zdjęcia autorstwa ś.p. Ryszarda Bobera). Przez zastawkę (oznaczoną na powyższym planie strzałką nr 2) płynie woda do starego koryta rzeki. Wzdłuż pokazanego muru płynęła rzeka Oleśnica w kanale wykopanym ok. 1600 r.

Zastawka w Gęsiej Górce. Podpływa do niego rzeka od Sokołowic (z "góry" zdjęcia). Nadmiar wody przepływa poprzez zastawkę do rzeki będącej po 1600 roku kanałem ulgi o nazwie Klingelbach. Wzdłuż zastawki płynęła woda kanałem do miasta (w kierunku "dołu" zdjęcia)	Widoczna woda przepływająca przez zastawkę. Wyżej w prawo płynęła rzeka Oleśnica w kierunku miasta. Inne zdjęcia tego miejsca - zbliżenie. Fot. R. Bober

Dawna rzeka Oleśnica znika z miasta
Po roku 1960, tj. po rozpoczęciu rozbudowy Oleśnicy - dalsza, wolnopłynąca część rzeki została umieszczona w betonowych rurach (część przykryta betonowymi płytami) i zakopana na całej długości. Na zdjęciu poniższym pokazano zakopywanie odcinka biegnącego wzdłuż fosy przy ul. A. Cieszyńskiego.

Zakopywanie rzeki Oleśnica w rurach ok. 1960 r. Fot. E. Niczypor

Fosa z pozostałościami ogrodów, przed zakopaniem rur. Potem poziom dna fosy zostanie podniesiony,
aby przykryć widoczne betonowe obudowy włazów. Fot. ze zbiorów A.F.

Całkowity koniec (?) przepływu wody w tych rurach jest związany (podobno) z awarią jazu w Gęsiej Górce. Wówczas woda przez dłuższy czas przestała płynąć kanałem na odcinku Gęsia Górka - Oleśnica. Skorzystali z tego przedsiębiorczy mieszkańcy okolic i uczynili z koryta rzeki śmietnik - zasypali go. Dlatego nie skierowano ponownie wodę do tego kanału. Być może, że nie było takiej potrzeby. Kiedy wspólnie z ś.p. Ryszardem Boberem wędrowaliśmy śladem dawnej rzeki - widzieliśmy sytuację, jak na poniższym zdjęciu. W dawnym kanale rzeki Oleśnicy, utworzonej ok. 1600 r. - płynął mały strumyk - podobno miał zasilać tylko okoliczne stawy rybne. Obecnie ślady tej rzeki (jej koryta) widoczne są w okolicy dawnego Kirkutu przy ul. Leśnej. Drzewa rosnące kiedyś przy rzece - widać przy ul. Brzozowej i przy murze targowiska obok budynku MOKiS-u.

Na zdjęciu z ok. 2007 r. widać odcinek dawnej rzeki Oleśnica w rejonie Gęsiej Górki. Był to ledwo płynący strumyczek. Fot. R. Bober.

Wg pracowników MGK w Oleśnicy - to co zostało po rzece Oleśnicy - jest wykorzystywane i stanowi kanał burzowy.

Pominąłem opis innych cieków wodnych (rzeczek, kanałów) istniejących jeszcze w XIX i w pierwszej połowie XX w obrębie obecnych granic miasta. Ważnym kanałem była młynówka zasilająca młyn w okolicach Bramy Wrocławskiej. Czy ta historia ulegnie zapomnieniu?

Przedstawiony tekst jest tylko wywołaniem tematu historii rzek i kanałów w powiecie Oleśnickim. Mam nadzieję, że do dyskusji włączą się osoby zmieniające przebieg rzek po 1960 roku lub mające dostęp do dokumentacji znajdującej się we Wrocławiu. Należałoby znać przyczyny tych zmian.

Tekst opracowano na podstawie analizy map i ilustracji umieszczonych na stronie oraz na podstawie treści historycznej podanej w opisie Oleśnicy za Piastów, Podiebradów, Wirtembergów, Welfów oraz w opisie budowy umocnień zamkowych.

Zbieżne:

Most na ul. 3 Maja
Naprawa rur w zakopanej części rzeki Oleśnicy w dawnym zaułku młyńskim
Kompleks wypoczynkowy
Zaopatrzenie Oleśnicy w wodę
Park miejski
Domki dla łabędzi

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI

Heronis Alexandrini Buch Von Lufft- und Wasser-Künsten Heill.Bamberg.1688
http://digital.slub-dresden.de/werkansicht/dlf/8887/1/0/cache.off