Marek Nienałtowski
Zamek oleśnicki słynny w XVII/XVIII wieku poprzez zasobną bibliotekę, gabinet osobliwości i zbrojownię
Uzupełnienie 05.03.2024 r.

Początki zbiorów w zamku oleśnickim związanych z biblioteką książąt podiebradzkich sięgają XVI w. Oprócz biblioteki powinna istnieć w zamku zbrojownia, w której przechowywano zbroje książęce, broń i różne podarunki militarne uzyskiwane od gości. Także zapewne w bibliotece lub innym pomieszczeniu przechowywano różne ciekawostki uzyskiwane z wykopów pod nowe budowle i znajdowane na polach, także kupowane - monety rzymskie, elementy dawnego uzbrojenia, kamienie z zastygłymi w nich wzorami, muszle, szkła powiększające i pomniejszające itp. Były one świadkami historii panowania poszczególnych rodów książęcych, pokazywano je gościom jako ciekawostki.

Zapewne książę Karol I Podiebrad miał swoją bibliotekę w Ząbkowicach i po jego śmierci (zm. 1536) mogła ona trafić do zamku oleśnickiego. Swoją bibliotekę miał w Bierutowie Książę Henryk II Podiebrad (zm. 1548), o czym wspominali historycy [3]. Bibliotekę bierutowską kazał Książę Karol II przenieść do Oleśnicy i po wybudowaniu skrzydła wschodniego (1585) umieścił na parterze. Także do tego zbioru trafił po 1536 r. księgozbiór oleśnickiego kościoła parafialnego [3]. O istnieniu biblioteki książęcej świadczyły książki, które z tego zbioru (jako dublety) trafiały do biblioteki łańcuchowej [11], która powstała w 1594 r. Biblioteka książęca w Oleśnicy w okresie Podiebradów liczyła ok. 1200 ksiąg i była jedną z największych na Dolnym Śląsku.

Wojna trzydziestoletnia uszczupliła zbiory książąt podiebradzkich znajdujące sie w zamku, który czterokrotnie był plądrowany. Pozostałości zbiorów po zakończeniu tej wyniszczającej wojny w całości stały się własnością Wirtembergów, którzy je uzupełniali.

Wiadomo było, że w okresie rządów księcia oleśnickiego Sylwiusza Fryderyka Wirtemberga istniała w zamku biblioteka książęca. Była ona udostępniona mieszkańcom. Wojciech Mrozowicz podał dokładną datę tego ważnego historycznie zdarzenia – 12 lipca 1676 r. Chyba też istniał w zamku obok tej biblioteki gabinet osobliwości.

Pierwszym księciem, który znacząco uzupełnił bibliotekę książęcą i gabinet osobliwości w Oleśnicy był Chrystian Ulryk Wirtemberg. On ją przeniósł z Bierutowa (tam rządził przez 24 lata) do Oleśnicy w 1699 r. Miał znakomite zbiory o których M. Mencfel [1] za J. Sinapiusem napisał. „Znakomicie urządzona biblioteka, niezwykłe monety rzymskie, wyśmienite obrazy holenderskie, rzadkie okazy kamieni i muszli, kunsztownej roboty szkła powiększające i zmniejszające i co tylko z rzeczy naturalnych i sztucznych zawierały szafy bierutowskiej rezydencji - wszystko to było takiej jakości że i [znawca] prędzej znużyłby się, niż znalazł powód do wyrzekań na jakiekolwiek niedostatki”. Być może, Sinapius jako pracownik księcia przesadził w opisaniu szczegółów, ale w ogólności mogła to być prawda.

Swoją bibliotekę Chrystian Ulryk rozmieścił na parterze skrzydła wschodniego obok już istniejącej biblioteki książąt oleśnickich. Z opisu [3] wynika, że w 1699 r. umieszczono ją w sali konsystorskiej, w której od 1610 r. odbywały się zapewne obrady rady konsystorskiej - kolegialnego ciała zarządzającego Kościołem luterańskim księstwa oleśnickiego. Zapewne tę salę obrad przeniesiono do skrzydła zachodniego, w którym znajdowały się inne kolegialne urzędy księstwa. Wówczas w zamku zaistniały dwie biblioteki – stara i nowa - obok siebie [1], [3]. Jej wnętrze zdobiły portrety wszystkich hrabiów i książąt wirtemberskich (…), ponadto globusy, rzadkie monety i inne ciekawe eksponaty, księgozbiory były uporządkowane w czterech głównych działach z których – według Sinapiusa – najważniejszym był dział filozoficzny, obejmujący m.in. prace matematyczne, fizyczne, historyczne i polityczne; książki zabezpieczały estetyczne obwoluty” [3].

Zapewne swoje zbiory osobliwości Chrystian Ulryk dodał do poprzednio istniejącego pomieszczenia Gabinetu osobliwości.

Wejście do nowej biblioteki książęcej

Nad wejściem do niej kazał książę umieścić tablicę z inskrypcją o treści znanej mi najwcześniej z opracowania J. Skibińskiej [9]. Sądząc, że są w niej literówki maszynistek poprosiłem o pomoc profesora Jakuba Pigonia z UWr., który poprawił błędy, wyjaśnił osobliwości i przetłumaczył sens napisu. Potem profesor Wojciech Mrozowicz w recenzji wydawniczej książki [7]. przedstawił zapis inskrypcji stosowany w wydawnictwach naukowych i przetłumaczył całość. „POTENTSSIMAE OMNIPOTENTIS DEI GLORIAE/ SERENISS(imae). FAMILIAE WURTEMB(ergensis). OLSNENS(is). UTILITATI AMOENITATI AULAE/ ORNAMENTO REIPUBLICAE LITERARIAE INCREMENTO/ MUSARUM FAUTORIBUS EMOLUMENTO, LOCUM HUNC SACRUM VOLUIT SEREN(issimus) ET/ CELS(issimus) PR(inceps) CHRISTIANUS ULRICUS,/DUX WURTEMB(ergensis) TEC(kensis) IN SILES OLS(nensis) AC/ BEROLST(adiensis) COMES MONTB(eliardensis)/DYNAST(es) IN HEYDENHEIM ET MEDZIBOR/ A(nno) R(eparatae) S(alutis) H(ominum) M.DC.LXXXXIX (1699)”. Tekst inskrypcji w tłumaczeniu Wojciecha Mrozowicza: Ku chwale Boga najpotężniejszego, wszechmogącego, Ku pożytkowi i pięknu najjaśniejszej rodziny wirtemberskiej, oleśnickiej, ku ozdobie dworu, wzrostowi rzeczypospolitej literackiej, dla korzyści protektorów Muz, miejsce to święte zechciał [brak słowa, zapewne: ufundować] najjaśniejszy i najwznioślejszy książę Chrystian Ulryk, książę wirtemberski na Tecku, na Śląsku oleśnicki i bierutowski, hrabia Montbeliardu, władca w Heidenheimie i Międzyborzu, w roku przywrócenia ludziom Zbawienia 1699. J. Skibińska [7] podaje dalszą część inskrypcji. Być może, jest to tylko dalsza część tekstu Sinapiusa i nie mieściła się w obramowaniu, ale warto ją wspomnieć: COMES CAMBARA IN EPIST(ula) AD PRINC(ipem) SAVELLI AETERNITATI NOMINIS IMMORTALITATI FAMAE CONSULIT PRINCEPS QUI LIBROS FOVET STUDIIS FAVET Tekst w tłumaczeniu prof. Jakuba Pigonia: „Z listu hrabiego Cambara do księcia Savellego: O wieczność imienia, o nieśmiertelność sławy troszczy się książę, który księgi opieką otacza, naukom sprzyja”. Z tłumaczenia inskrypcji wynika jak wielką wagę przykładał książę do biblioteki. Wręcz nazywał ją"... miejscem świętym..." W tym pomieszczeniu znajdowało się też koło na książki.

Chrystian Ulryk Źródło

Gabinet osobliwości
Wejście do Gabinetu osobliwości (kunstkamery) odbywało się być może poprzez portal podiebradzki pokazany niżej. Zwiedzanie gabinetu było „rozrywką i przyjemnością dla miłośników natury i sztuk" [1], w myśl inskrypcji znajdującej się chyba także nad portalem.

Widoczny portal z okresu Podiebradów prowadził do Gabinetu osobliwości. Wejście zamurowano ok. 1970-1974 r.
i przebito przejście do wykonanego wówczas korytarza, widocznego z lewej

W nim znajdowały się "... obrazy, instrumenty matematyczne umieszczone w przeszklonej szafie, zwierciadła, minerały, skamieliny, muszle, „różne osobliwości ludzkie i zwierzęce w liąuore balsamico", wypchany ptak rajski, urny pogańskie pochodzące z cmentarzyska w nieodległym Masłowie, wreszcie osnute legendą strzelba Melchiora Hedloffa" oraz jego czaszka (z otworem po gwoździu, którym ją przybito [1]. Należy zaznaczyć, że Gabinet osobliwości i biblioteka znajdowały się pod piętrem książęcym i książę schodził do nich (i codziennie przechodził obok) korzystając z pokazanych wyżej schodów.

Zbrojownia
W literaturze nie wspominano o miejscu usytuowania zbrojowni - może znajdowała się w pomieszczeniu wieży zamkowej. Sugerować to może istniejące przejście z tego piętra w 1702 r. do wieży zamkowej. M. Mencfel wspominając różne zbrojownie zamkowe na Śląsku wymienia tę z zamku oleśnickiego na pierwszym miejscu. Czy to znaczyło, że była największa? Przyjdzie czas, że natrafimy na opis zbrojowni. wiadomo, że był w niej tzw. dwuręczny miecz paradny Podiebradów [1].

Ówcześni podróżnicy wysoko oceniali bibliotekę książęcą oraz gabinet osobliwości, wraz z gabinetem numizmatycznym i zbrojownią. Już wkrótce, bo w 1708 r. doszło do kolejnych zmian w bibliotece.

Przenosiny biblioteki i gabinetu osobliwości

Prof. Wojciech Mrozowicz w trakcie konferencji naukowej na zamku Oleśnickim w 2017 r. przekazał nieznaną wcześniej informację, że Karol Fryderyk (syn Chrystiana Ulryka) po 1708 r. kazał przenieść bibliotekę i gabinet osobliwości z parteru skrzydła wschodniego na ostatnie piętro skrzydła zachodniego. Wpłynął na to duży dopływ książek wynikły z darów dwóch dworzan [1], [3]. Pierwszy z nich Christophorus Schrorer przekazał w 1705 r. w testamencie liczne księgi, głównie prawnicze. Także znaczącą ilość ksiąg podarował (a może przekazał w spadku, bo zmarł w 1708 r.) Böckel Paul von Bornefeld, prawnik, marszałek dworu, radca książęcy, dyrektor Kamery książęcej i intelektualista, który był wcześniej opiekunem młodych książąt podczas ich pobytu w Frankfurcie oraz Berlinie i wrócił z nimi w 1707 r. Nie zmieściły się one w starych pomieszczeniach. Dlatego wybrano duże pomieszczenie w skrzydle zachodnim, będące wcześniej jadalnią i salą koncertowo-teatralną. Było ono wspomniane z okazji odbytych w nim 21 czerwca 1702 r. uroczystości 40-lecia urodzin księżnej Zofii [3] – stąd krótko była nazywana salą Zofii. Niedługo potem pomieszczenie przestało być używane, gdyż te funkcje przejęła nowa sala na drugim piętrze skrzydła wschodniego - nad komnatami księcia. W to opuszczone, potem przebudowane, pomieszczenie przeniesiono bibliotekę, a obok umieszczono gabinet osobliwości wraz ze zbrojownią [1], [3].

Nowe pomieszczenie biblioteczne nie było sklepione, natomiast mogła w nim zaczynać się więźba dachowa, której elementy w postaci siedmiu łuków zdobiły i jednocześnie wydzielały przestrzeń dla 16 szaf ustawionych po osiem po obu stronach pomieszczenia (za rozmieszczenie ksiąg odpowiedzialny był Martin Beniamin Gosky). Czyli książki były już uporządkowane rzeczowo, w odróżnieniu od wcześniejszego podziału [3]. Zapewne w tej bibliotece, tak jak i w innych z tego okresu, pomiędzy szafami wisiały portrety książąt i ich żon, a na środku może stały globusy. Przy szafach ustawiono zapewne pulpity do położenia wyjętych z szaf (regałów) książek z możliwością wykonywania notatek. Biblioteka miała być, tak jak dawniej, dostępna mieszkańcom Oleśnicy. Czy wtedy wykonano specjalną klatkę schodową z poziomu podwórca zamkowego na 2 piętro do drzwi prowadzących do przedsionka biblioteki?

Powstaje pytanie, kiedy biblioteka wróciła na poprzednie miejsce (bo wróciła), czy po 1730 r., gdy ta część dachu uległa spaleniu (czy zdołano uratować wszystkie książki z pożaru?), czy w 1751 r., gdy wykonano znaczącą przebudowę dachu. Niżej pokazano ostatnie miejsce rozmieszczenie biblioteki i gabinetu osobliwości, czyli przed 1884 r.

Biblioteka po 1730-1751 roku zajmowała dwa pomieszczenia obok wieży. Tak jak dawniej prowadziło do niej wejście prosto z podwórca zamkowego.
Być może rozmieszczenie biblioteki i gabinetu osobliwości było analologiczne jak przed 1708 r. Pokazane dwa pomieszczenia biblioteczne to może była
stara (Sylwiusza Fryderyka) i nowa (Chrystiana Ulryka) biblioteka. Nie jest znana data wykonania tego planu zamku.
Być może, że pochodzi z początków rządów Brunszwików

Biblioteka i kunstkammera stanowiły dokument i pomnik chwały rodu, podlegały zatem szczególnej ochronie. Stąd zapis w testamencie księcia Chrystiana Ulryka z 1704 r., iż podobnie jak księgozbiór, „tak i zgromadzone kurioza, instrumenty mechaniczne, obrazy i inne osobliwości mają każdorazowo pozostać przy księciu panującym" [1]. Najpewniej te zbiory nie były uszczuplane do końca panowania Wirtembergów, czyli do 1792 r. (wtedy już były dostępne turystom). Dopiero w 1809 r. książę oleśnicki Fryderyk Wilhelm z rodu Brunszwików sprzedaje za 700 talarów wyposażenie Gabinetu osobliwości handlarzowi z Wrocławia (aby mieć pieniądze na zaciąg żołnierzy do walki z Napoleonem). Prawdopodobnie nie wszystko sprzedano, bo w 1837 r. w gabinecie osobliwości, znajdował się jeszcze arkebuz strzelca Melchiora Hedloffa (nie wiadomo czy istniała jeszcze jego czaszka). Ksiąg z biblioteki książęcej nie sprzedano i biblioteka była czynna do 1884 r. - są znane zapisy wypożyczeń z 1860 r. nut przez kapelmistrzów orkiestry wojskowej. Po 1884 r. biblioteka w ramach spadku przypadła saskiemu domowi królewskiemu i księgi trafiły do Królewskiej Biblioteki Krajowej w Dreźnie. Sądziłem, że po bombardowaniach Drezna biblioteka uległa całkowitemu spaleniu. Okazało się w 2010 r., że wiele ksiąg z biblioteki książecej zachowało się - sam znalazłem w internecie ponad 200.

W 2017 r. w trakcie konferencji naukowej w Oleśnicy Czeska historia Śląska, że szczególnym uwzględnieniem Oleśnicy i księstwa Oleśnickiego prof. Wojciech Mrozowicz wygłosił referat [3], w którym przedstawił swoje wstępne badania dotyczące pozostałości po bibliotece książęcej z zamku oleśnickiego. W Biblioteki Drezdeńskiej (SÄCHSISCHEN LANDESBIBLIOTHEK) w Dreźnie jest ok. 15 tys. druków z dawnej oleśnickiej biblioteki książęcej. Sądzę, że rozpoznanie ich zajmie przynajmniej kilka lat, jeśli znajdą się na to pieniądze.

Pojawiają się książki z byłej Biblioteki Zamkowej w Oleśnicy

Spis książek z lat 1468-1536 z biblioteki zamku oleśnickiego sporządzony w 1817 r.

Literatura

1. Mencfel M., Skarbce natury i sztuki. Prywatne gabinety osobliwości, kolekcje sztuki i naturaliów na Śląsku w wiekach XVII i XVII, Warszawa 2014
2. Mrozowicz W., Wiszewski P., Kraina nad Widawą. Bierutowskie dzieje od czasów najdawniejszych po współczesność, Bierutów-Wrocław 2010
3. Mrozowicz W., Księgozbiory książąt Oleśnickich - zarys historii, pozostałości. w: Czeska historia Śląska ze szczególnym uwzględnieniem Oleśnicy i Księstwa Oleśnickiego, red. W. Mrozowicz. Wrocław-Oleśnica.2017
4. Mrozowicz W., Wiszewski P., Oleśnica od czasów najdawniejszych po współczesność, Wrocław 2006
5. Nienałtowski M. Podiebradowie w dziejach księstwa ziębicko-oleśnickiego 1495-1647, Oleśnica 2013
6. Nienałtowski M., Wirtembergowie. Książęta na Oleśnicy, Bierutowie i Dobroszycach, Oleśnica 2019
7. Nienałtowski M. Zamek książęcy w Oleśnicy. Od czasów piastowskich po współczesność, Katowice 2017
8. Sinapius J., Olsnographia, Lipsk 1707 r.
9. Skibińska J., Studium historyczno - architektoniczne zamku w Oleśnicy, PKZ Wrocław 1958 r.
10. Weiss M.Ch., Wanderungen in Sachsen, Schlesien, Glatz u. Bohmen, Leipzig 1796
11. Biblioteka łańcuchowa

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kosciół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauwazyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI