Marek Nienałtowski
Zamek za panowania Wirtembergów
i Welfów

W 1649 r. wraz z zakończeniem wojny trzydziestoletniej zamek przechodzi pod panowanie rodzin niemieckich. Wojna, chociaż dotykała zamku (wysadzanie bram, szturmowanie, pełnienie roli obronnej, obozu jenieckiego i koszar), oszczędziła skrzydła zamkowe i nie wymagał on gruntownego remontu. Począwszy od panowania Wirtembergów, zamek posiadający jeszcze resztki cech obronnych (np. mosty zwodzone), ostatecznie zaczyna nabierać charakteru rezydencji pałacowej. Temu celowi służą wszystkie przyszłe modernizacje (już barokowe) wnętrz zamku jak i najbliższego jego otoczenia (więcej w [19]).

Widoczną pamiątką po Wirtembergach jest płaskorzeźba z tarczą herbową książąt oleśnickich z tej dynastii, wykonana w 1654 roku i rozmieszczona na wewnętrznym murze skrzydła północnego (zdjęcie poniżej). Fundatorem jej był książę Sylwiusz Nimrod, pierwszy książe oleśnicki z tej dynastii. Twierdzi się, że płaskorzeźba była początkowo umieszczona w Bramie Bydlęcej (Namysłowskiej) i podczas jej burzenia (1868 r.) została przeniesiona do zamku w aktualne miejsce. W rzeczywistości została przeniesiona dopiero w okresie 1891-1905 r. Wykonanie herbu wg Z. Podurgiela) i bardziej wyraźna jego postać.

Tarcza herbowa książąt Wirtemberskich nad bramą z portalem pochodzącym z ok. 1500 r.

Modernizację zamku rozpoczęto w 1662 r. Rozpoczęto od przeniesienia śmierdzącej stajni (na ponad 40 koni) z piwnicy skrzydła wschodniego zamku do wybudowanych pomieszczeń znajdujących się poza zamkiem, za wschodnią fosą zamku. Obok nowych stajni wybudowano krytą ujeżdżalnię i wozownię. Widoczne są one na niektórych rysunkach F.B. Wernera. W roku 1666 księżna Elżbieta Maria (wdowa po Sylwiuszu Nimrodzie) przeprowadziła naprawę dachu wieży i hełmu wieży zamkowej. W 1699 r. dokonano napraw uszkodzeń związanych z dużą wichurą. książę Krystian Ulryk dla czwartej swojej żony, księżniczki Zofii Meklemburskiej - Güstrow, nie wybudował pałacu (jak dla dwóch poprzednich), a tylko starał się od 1702 r. stworzyć w zamku pałacowe wnętrza. M.in. powiększono okna na II piętrze skrzydła wschodniego dla lepszego oświetlenia wnętrza. W sali tej umieszczono duże obrazy, na których przedstawiono przodków Wirtembergów. Pełniła ona rolę jadalni, a także sali teatralnej. W niej odbywały się również różne uroczystości rodziny książęcej. Stworzył wtedy komnatę Zofii, istniejącą do dzisiaj. Po stronie południowej zamku wybudowano również budynek oranżerii. Między zamkiem i fosą założono ogród (Lustkunst - zapewne w stylu francuskim) - podobny do tego w Szczodrem) nawiązując tym samym do poprzednich prac księcia Karola II Podiebrada, który w utworzonym przez siebie parku Fasanerie zasadził niektóre rośliny egzotyczne, m.in. krzewy kakaowe. Część pomieszczeń odnowiono w stylu barokowym. Sufity niektórych sal ozdobiono dekoracją stiukową, stropami i malowidłami. Z okresu tego zachowały się m.in. stropy pokryte dekoracją stiukową w trzech salach na pierwszym piętrze południowego skrzydła [11], [6], [2], [3], [4], [8], [9], [13]. W 15.02.1703 r. silny wiatr zerwał miedzianą tarczę zegarową z wieży zamkowej. Uszkodził balustradę galerii widokowej.Także uszkodził domy w mieście.

Wg. kroniki Sinapiusa najokazalsze wnętrza mieściły się w skrzydle wschodnim, którego pierwsze piętro zajmowały apartamenty księcia, drugie - księżnej. W 1704 roku (czyli jeszcze za życia Chrystiana Ulryka) połączono nowym przejściem parter skrzydła wschodniego z południowym skrzydłem. Umieszczono tam napis inskrypcyjny przedstawiony poniżej.

POTENTSSIMAE OMNIPOTENTIS DEI GLORIAE SEREMISS, FAMILIARE, WURTEMB. OLSENS. UTILITATI AMOENITATI, AULAE ORNAMENTO REIPUBLICAE LITERARIARE INCERMENTO MANSARUM FUNTORIBUS EMOLUMENTO LOCUM HUNC SACRUM VOLUIT SEREN, EZ CELIS. PR. CHRISTIANUS, ULRICUS, DUX WURTEMB. EEC IN SILES. OLS. AC. BERDST. COMES, MONTB. DYNAST. IN HEYDENHEIM ET MEDZIBOR A.R.S.H. M.DC.LXXXXIX (1699). COMES CAMBARA IN EPIST, AD PRINC, SAVELLI; HETERNITATI NOMINIS IMMORIALTATI TAMAE CONSU LIT PRINCEPS QUI LIBROS FOVET STUDIIS FOVET. (tłumaczenie w [19])

Na parterze skrzydła południowego (wg literatury), a raczej wschodniego (wg planu zamku) mieściły się wówczas kancelaria książęca i dwie wielkie sale biblioteczne, w których umieszczono dawną zamkową bibliotekę i drugą, sprowadzoną z Bierutowa. Znajdowały się tu także sala przeznaczona dla zbiorów sztuki, zbrojownia i skarbiec (tzw. Kunst, Küst und Kent Kamer). Być może jeszcze za Podiebradów wykonano w skrzydle południowym bramę prowadzącą do ogrodów, bo przejazd ujęty był dużym renesansowym portalem od strony dziedzińca. Może za czasów Wirtembergów został odnowiony, bo od strony południowej zbudowano nowy portal barokowy.

Tak wyglądał zamek na rysunku Chystiana Wincklera z ok. 1700 roku. Czyli od strony południowo-zachodniej jego widok nie uległ zmianie od czasów Podiebradów.

Zamek ok. 1700 r. wg rysunku Ch. Wincklera - oleśniczanina.

Nie zachowały się żadne przekazy mówiące o dużym remoncie zamku, zmieniającym znacznie skrzydło zachodnie i południowe. Jednak musiał taki remont nastąpić, gdyż ok. 1733-1735 roku rysuje zamek Fryderyk Bernard Werner i wygląda on już inaczej. Czyli zmiana nastąpiła pomiędzy 1700 i 1730 rokiem, w którym kończył panowanie książę Chrystian Urlyk, a rozpoczynał Karol Fryderyk.

Widok zamku od strony południowo-zachodniej z ok. 1733-1735 r.
Ze zbiorów Marka Górnickiego

Jak wynika z powyższego rysunku, skrzydło zachodnie, ale i południowe ulegają znacznej przebudowie. Zmienia się ich koncepcja architektoniczna. Znika podział zewnętrzny skrzydła zachodniego na cztery części, przypominający pierzeję średniowiecznej zabudowy z poprzecznymi kalenicami. Przyczyną tego mógł być pożar z 1730 r. Również w 1730 r. uległo spaleniu gimnazjum oleśnickie i przez 7 lat, do czasu wybudowania nowego budynku, w zamku uczyli się uczniowie gimnazjum.

Pojawiają się południowe szczyty skrzydła zachodniego i wschodniego. Do południowego dalej jest dobudowana klatka schodowa. Wg. Kurta Bimlera z tego okresu mogły pochodzić także ganki na skrzydle południowym [1], [2] i zachodnim [1], [2].

Zamek od strony południowo-wschodniej. Widoczny budynek oranżerii oraz ogrody zamkowe założone w 1702 r. Oranżeria w rzeczywistości stała bliżej skrzydła wschodniego. Wg F.B. Wernera. Własność BUW Wg F.B. Wernera. Własność BUW

Zamek od strony północno-zachodniej wg F.B. Wernera. Własność BUW

Pokazany na powyższym rysunku most zwodzony w rzeczywistości leżał na przedłużeniu drogi wiądącej wzdłuż skrzydła zachodniego. Droga ta przecinała bastion i dochodziła do murowanej bramy, która broniła dostępu do zamku przed niepowołanymi. Za bramą znajdował się most zwodzony na 6. podporach. Trzeci segment mostu od strony zamku miał mechanizm podnoszenia (zobacz niższy lewy rysunek). Pokazany wyżej mur z bramą (przed skrzydłem północnym) istniał jeszcze w 1810 roku i był pokazywany, jako łączący się z murami miejskimi (zobacz niższy prawy rysunek), co jest kolejną zagadką w historii fortyfikacji oleśnickich.

Most zwodzony przez Staw Wałowy) wg. F.B. Wernera 1733-1735 r. ze zbiorów prywatnycj M.G.	Wg mapy Oleśnicy z 1810 r. 1 - mur w pobliżu zamku, dochodzący do łącznika pałac-kościół. 2 - mur miejski ciągnący się od obecnej Bramy wrocławskiej.

Werner również nie pokazał murów miejskich dochodzących do zamku. W oparciu o wskazówki autora - rysunek Wernera poprawił Zbigniew Podurgiel.

Z lewej strony zamku i fosy widać koniec podwójnego pierścienia murów miejskich i wpływającą rzekę Oleśnicę, z prawej strony zamku i fosy - pojedynczy mur miejski. W głębi pokazane dwa bastiony. Prawy z nich jest przecięty drogą prowadząca do mostu zwodzonego przecinającego staw liliowy (wałowy). Rys. Z. Podurgiel.

Około 1750 r. (za ks. Karola Krystiana Erdmanna) przeprowadzono dalsze prace mające na celu odbudowę i uświetnienie zamku. Odbudowano częściowo spalone w 1730 r. skrzydło zachodnie. Jego dawny dwupołaciowy dach zastąpiono bardziej użytecznym dachem mansardowym. Prace prowadził architekt księcia Jerzy Ludwig (Georg Wilhelm) Schirrmeister (uczeń Georga Wenzeslausa von Knobelsdorff). W skrzydle północnym dobudowano nowe izby mieszkalne widoczne na rysunkach Wernera. Wówczas może usunięto ganek z drugiej kondygnacji skrzydła północnego pokazany na grafice Otto Ferdynanda Probsta (1865 - 1923).

Restaurowano krużganki skrzydła wschodniego i wprowadzono nowe sztukatorskie dekoracje stropów wewnątrz skrzydła południowego. Odnowiono zakończenie wieży. Prawdopodobnie tych prac nie zakończono, gdyż zamek stracił wiele ze swego wyglądu. Nową konstrukcję dachu skrzydła zachodniego i południowego pokazuje na swojej akwaforcie F. G. Endler w 1805 r. Zniknął południowy szczyt skrzydła zachodniego i dach kończy sie typową konstrukcją mansardową. Skrzydło południowe traci symetrię.

Fragment akwaforty E. G.Endlera. pokazującej zamek od południa.
Włąsność DDŻS PiMBP w Oleśnicy

Potwierdza ten widok w latach 1855 -1860 A. Gröger (Groeger) [1], [2]. W tej postaci zamek istnieje do 1891 r.

Schirrmeister także wykonał projekt (1754 r.) zwieńczenia wieży kościoła zamkowego w kształcie mitry książęcej, odbudował Gymnasium Illustre. Był również budowniczym Pokoju, twierdzy wrocławskiej i wielu budowli w księstwie oleśnickim np. w Bierutowie.

Wówczas dziedziniec, skrzydło wschodnie i północne mogły wyglądać jak na ilustracji, tej ilustracji towarzyszy poniższy plan zamku.

Na zewnątrz skrzydła zachodniego mogły istnieć wykusze, wyjście z zamku, pojawia się dodatkowa budowla w skrzydle północnym. Wówczas jeszcze w skrzydle wschodnim czynne są schody w grubości muru. Z powyższego planu wynika, że jeszcze wszystkie komnaty w w skrzydle południowym i wschodnim nie są połączone korytarzem wewnętrznym - pokoje są w amfiladzie (szereg pomieszczeń połączonych ze sobą drzwiami umieszczonymi w jednej linii).

O pracach zakończonych w 1751 r. napisano na tablicy umieszczonej na tarasie skrzydła zachodniego nad płaskorzeźbą Jana POdiebrada z żoną (tablica już nie istnieje, jej ślady widoczne były w 1956 r.).

W okresie późniejszym zamek w Pokoju staje się letnią rezydencja księcia i dworu. W zamku (prawdopodobnie w skrzydle północnym) także zamieszkuje tzw. książęcy rząd. Po 1780 r. zapewne idąc z duchem czasu, instalowane są na przedzamczu ogrody angielskie (romantyczne), których projektowaniem mógł kierować Klöeber, ogrodnik z Pokoju.

Książę był znany z budowy stawów rybnych (w Pokoju), zapewniających żywność po wyniszczających wojnach śląskich - prawdopodobnie staw przed zamkiem także służył temu celowi. Świadczą o tym ryciny pokazujące rybaków na stawie.

Bibiotekarzem na zamku był Christian Wilhelm Tischbein. Również był malarzem i architektem (1751.05.02 Marburg, + 1824.07.31 Kowary). Wykonywał w zamku supraporty (obramowana płaszczyzna nad drzwiami, ozdobiona płaskorzeźbą lub malowidłami). Zachowały się ilustracje trzech z nich. Pochodził ze znanej rodziny malarzy Tischbeinów. Przybył zapewne na zamek oleśnicki za wstawiennictwem żony księcia.

Potem wg projektu Ch. W. Tischbeina powstają budowle na terenie Zamku Książ, np. budowle ogrodowe, sztuczna ruina na średniowiecznych fundamentach - tzw. Stary Książ. Istnieje duże podobieństwo oleśnickiego budynku pomp wodnych (wasserkunst) zburzonym po 1900 r. z innym, zaprojektowanym przez Tischbeina.

Później (po 1780 r.) ewentualnych zmian w zamku dokonywał zapewne Karol Jan (Carl Johann) Leyser - wrocławski budowniczy, uczeń Langhansa - autor m.in. Kolumny Złotych Godów.

Zamek za Welfów
W 1792 r. umiera ostatni książę oleśnicki z linii wirtemberskiej Karol Krystian Erdmann, pozostawiając córkę, która po poślubieniu księcia Fryderyka Augusta Brunszwickiego wnosi mu w posagu dobra oleśnickie. Pamiątką po ostatnim Wirtembergu jest kolumna "Złotych Godów", wystawiona przed zamkiem przez Stany oleśnickie dla uczczenia złotych godów księcia. Książę nie został pochowany w krypcie Wirtembergów w kościele zamkowym w Oleśnicy. Wybrał umiłowany Pokój i tam został pochowany w podziemiach kościoła protestanckiego.

Pierwszy z książąt z rodu Welfów wprowadził się oficjalnie do zamku 1.09.1793 r. Świadczy o tym wybity medal. Ponadto zgodnie z oleśnickim zwyczajem - książę poleca wykonać i umieścić na ganku ściany południowej dziedzińca zamku, nowy herb księstwa Braunschweig-Oels wraz z sentencją. Herb ten już nie istnieje (zniszczony po 1947 r.). Z widokówki można tylko wnioskować o miejscu jego usytuowania. Oficjalnie księstwo zostało objęte dopiero w 1795 r.

Za ich czasów najpierw uprządkowano Pałac Wdów i dokonano nowych podziałów wnętrz w zamku. Skrzydło południowe zamku przeznaczono na apartamenty księcia. Skrzydło wschodnie miało charakter oficjalny - mieściło zbiory i pokoje gościnne. Ponadto zmieniono w niektórych salach stropy i ornamenty. W jednym z zachowanych ornamentów, w jego narożach, na kartuszach umieszczono herby księstw: oleśnickiego i brunszwickiego. Prawdopodobnie w skrzydle zachodnim na parterze mieściło się archiwum zamkowe (aż do 1884 r.). Bibliotekę znajdującą się w dwóch pomieszczeniach książę przeznaczył do ogólnego, publicznego użytku i zimą ogrzewał.

Na przełomie rządów Wirtembergów i Brunszwików most przez staw został rozebrany i w jego miejscu usypano groblę. Tym samym staw został podzielony na dwie części. Sytuację po wybudowaniu grobli pokazano na poniższej mapce. 1 - usypana grobla, 2 - mostek umożliwiający przepływ wody ze Stawu zamkowego zasilanego rzeką Oleśnica, do Stawu wałowego. 3 - droga przez bastion. 4 - Zamek.

Utworzona droga, najpierw z mostem zwodzonym przez staw i wybudowane budynki przy niej, spowodowały zniekształcenie zarysu dawnego bastionu. Do 1885-1899 r. sytuacja pokazana na powyższej mapce nie uległa znacznym zmianom.

Widok parku zamkowego i zamku na akwaforcie z ok. 1805 r. autorstwa F. G. Endlera. Z ebay.de

Wtedy również następuje rozkwit Parku zamkowego. Przy stawach zaprojektowano alejki spacerowe. Na powyższej akwaforcie Endler pokazał dokładnie to, co widać na powyższej mapce. Z lewej widoczna jest grobla i droga do Monplaisir (nazwa gospody, wcześniej kawiarnia książęca). Ciemna plama na grobli to mostek. Na stawie widać wyspę z rzeźbą. Widoczne za nią drzewa, to brzeg bastionu. Na nim wybudowano 3 budynki z imitacją starej wieży. Z prawej niewidoczne - pieczara, drewniane bramy, pawilony itp. elementy parku angielskiego. Drzewa z prawej zasłaniają dom leśniczego książęcego. Park zamkowy dalej był rozbudowywany, obsadzany drzewami i krzewami.

Zamek oleśnicki był (i jest dalej) budowlą typowo obronną, otoczoną bastionami, resztkami fos i budowlami miejskimi. Dlatego nie można było go rozbudowywać i przekształcić w pałac (z dużym parkiem), odpowiadający pozycji i wymaganiom księcia. Dlatego Fryderyk August podjął decyzję o rozbudowie pałacu w Szczodrem. Jedną z faz jego rozbudowy zakończono w 1802 r., ale już ok. 1800 - 1801 r. książę zamieszkał w nim na stałe (może początkowo tylko latem). Pośrednio świadczy o tym wynajęcie w 1801 r. sali w zamku oleśnickim szkole katolickiej dla chłopców (oraz ponownie w 1817 r.). Zamek oleśnicki po 1802 r. stał się głównie miejscem przebywania urzędników książęcych. Dlatego niekonserwowane wnętrza ulegały powolnemu niszczeniu. Nie sprzyjała zamkowi okupacja jego przez wojska koalicji napoleońskiej. Od 1806 do ok. 1816 r. zamek był praktycznie opuszczony przez właścicieli. Trawa zarosła na całym dziedzińcu zamkowym, drzwi do pomieszczeń były otwarte i ogólnodostępne. Fosy porosły drzewami i krzewami (wg wspomnień Marii Wirtemberskiej z Czartoryskich z ok. 1816 r.). Ogród w stylu angielskim tracił swoje walory. Zamkiem i zarządzała Kamera książęca (zarząd księstwa).

Prawdopodobnie po 1816 r. rozbudowano budynki skrzydła północnego, gdzie znalazły miejsce nowe klatki schodowe i mniejsze pomieszczenia mieszkalne dla urzędników księstwa (obecnie jest tam recepcja). Zamek ma zarabiać na siebie i dlatego niektóre pomieszczenia oraz teren przyzamkowy jest wynajmowany.

Z tego względu (przed 1810 r., dokładna data nie jest znana) wybudowano browar książęcy (za Wirtembergów stał w innym miejscu), którego widok od strony wjazdu do zamku pokazano na zdjęciu. Poniżej te zabudowania w widoku z góry (z widokówki z 1942 r.).

Na rysunku pokazano: 1 - Opaska zabezpieczająca osuwanie się ziemi do stawu, który tam istniał do ok. 1906 r. 2 - Dom mieszkalny. 3 - Dwa rzędy drzew. Pomiędzy nimi w XIX w. umieszczono ogródek koncertowy z muszlą i platformę widokową (Bellevue) wraz z piwiarnią książęcą (po zaprzestaniu pracy piwiarni książęcej sprzedawano piwo C. Kipke). 4 - Książęcy browar (potem pomieszczenia gospodarcze). 5 - Używane wejście do zamku z alejkami prowadzącymi do parku. Może to wejście prowadzi do części przeznaczonej dla turystów.

Również w zachodniej części powierzchni wałów zamkowych urządzono piwiarnię, miejsce widokowe i koncertowe nazwane Bellevue, odgrodzone niskim murkiem od zamku. Również w piwnicach skrzydła wschodniego umieszczono dużą piwiarnię. W skrzydle wschodnim, na parterze wybito prostokątny otwór drzwiowy, do którego dojście prowadzi poprzez proste schody.

Na mapie z 1883 r. zamek oleśnicki posiada dodatkowe (w stosunku do stanu obecnego) budowle o nieznanym przeznaczeniu. Pokazano je poniżej czerwonym kolorem. Niewiadomo dlaczego łącznik Pałac - Kościół zamkowy ma zmienną szerokość. Także ganki na skrzydle zachodnim mają inną konstrukcję (inny kierunek wejść). Ganek przebiega także na zewnątrz klatki schodowej rozmieszczonej na połączeniu skrzydła południowego i zachodniego.

Ogólny plan zamku z 1883 r.

Ostatni z rodu Welfów, książę Wilhelm zmarł w 1884 r. Przez okres 60-letniego panowania (od 1824 r.) nigdy nie odwiedził zamku.

Literatura:

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Postkarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA Z LAPTOPEM, TABLETEM ....
NOWOŚCI