na

Marek Nienałtowski
Zamek za Podiebradów - wielkich budowniczych

W maju 1495 r. zamek obejmują Podiebradowie. Najpewniej, jak to było w ówczesnym zwyczaju, każą umieścić nad wejściem do zamku płaskorzeźbę z herbem Podiebradów ziębicko-oleśnickich. Po śmierci Henryka I Starszego w 1498 r. - księstwo obejmują jego synowie - Albrecht, Jerzy I i Karol I. Przy czym zamek Oleśnicki w dziale obejmuje Albrecht. Jerzy zmarł bezdzietnie 10 listopada 1502 r. na zamku w Oleśnicy, a pochowany został 13 listopada w krypcie książęcej kaplicy św. Piotra i Pawła w klasztorze cysterek w Trzebnicy. Karol I miał rezydować w Kłodzku, ale już od 1501 r. mieszka na zamku oleśnickim, o czym świadczy miejsce urodzenia jego trzeciej córki. Po śmierci brata Albrechta w 1511 r. Karol I objął całą ojcowiznę. Karol I mieszka na zamku oleśnickim jeszcze w 1515 r. W 1521 r. znany jest opis zamku. Widocznie zamek ten jest za mały i niewygodny dla jego licznej rodziny i być może dlatego w 1516-1522 przenosi się do Ząbkowic Śl, w których w latach 1524-1536 buduje zamek - czyniąc go wspaniałą renesansową rezydencją, chociaż nie ukończoną. Umiera w 1536 r. i pochowany został w kościele parafialnym w Ząbkowicach. Co dziwne - i wdowa po nim, nie zechciała zamieszkać w Oleśnicy i uzyskała zgodę króla na zamieszkanie w Ząbkowicach. Świadczyć to mogło o niewygodzie gotyckiego zamku oleśnickiego. Niedługo potem przeniosła się do Ziębic i zamieszkala w tzw. Nowym Zamku - pięknym renesansowym budynku.

W 1536 r. po śmierci ojca - Jan Podiebrad dziewiąte dziecko i trzeci syn księcia Karola I ziębicko-oleśnickiego i księżniczki Anny żagańsko-głogowskiej urodzony w Oleśnicy 4 listopada 1509 r. - wspólnie z z trzema braćmi objął panowanie w księstwie ziębickim i oleśnickim (więcej [23]).

Jan Podiebrad
Praktycznie samodzielnie rządzi księstwem od roku 1542 r. (młodszy brat Jerzy zajmuje się głównie krzewieniem religii protestanckiej,+1553). W 1536 r. żeni się z córką Kasztelana Krakowskiego i Wielkiego Kanclerza Koronnego - Krystyną Szydłowiecką. Zastrzyk finansowy uzyskany z posagu pozwala wesprzeć renesansową przebudowę zamku, którą książę Jan przeprowadza w latach 1542-1562. Pierwsza faza obejmuje częściową przebudowę zamku gotyckiego, a druga - budowę tzw. pałacu, nadbudowę wieży gotyckiej i budowę przedbramia.W przebudowie i rozbudowie zamku brali udział najwybitniejsi ówcześnie na Śląsku architektekci. Dlatego w końcowym rezultacie powstała rezydencję książęcą, która mogła rywalizować ze zbudowaną nieco wcześniej rezydencją książąt brzeskich. Książęta oleśniccy i brzescy, sąsiadujące z sobą księstwa i ich dwory były z sobą związane, co tłumaczy udział wielu artystów i rzemieślników brzeskich w przebudowie, jak też wyjaśnia bliskie artystyczne pokrewieństwa dwu głównych dzieł śląskiej architektury rezydencjonalnej w XVI - zamku brzeskiego i oleśnickiego.

Przebudowa zamku
Początkowo przebudowano głównie dom mieszkalny w zachodnim skrzydle, prawdopodobnie przy udziale Jakuba Parra i murarzy brzeskich, na co wskazuje pobyt w Oleśnicy w 1546 r. murarz z Brzegu Hansa Bernharda. Z późniejszych rysunków może wynikać, że dokonano podziału zewnętrznego (i zapewne wewnętrznego) skrzydła na cztery części. Wówczas skrzydło zachodnie zostało nakryte czterema równoległymi dachami dwuspadowymi, ze szczytami wieńczącymi jego elewację zachodnią i najpewniej wschodnią.

Strzałką pokazano skrzydło zachodnie wg rys. M. Meriana z ok. 1648 r.

Na powyższym rysunku widać podział skrzydła na 4 części. Więcej o tym. Jednocześnie zmieniono wówczas rozkład pomieszczeń i ostrołukowe gotyckie kształty okien na obecne - prostokątne. Pokazuje to Z. Podurgiel (ślady obramienia okien gotyckich przy ostatnim remoncie zachowano i uwidoczniono je w nowych tynkach, widocznych w tym skrzydle tak od strony dziedzińca jak i od zewnątrz). Ponadto prawdopodobniej dobudowano po jednym wykuszu w każdym pomieszczeniu od strony zewnętrznej skrzydła zachodniego - czyli mogło ich być 3-4. Być może, że dobudowano wykusz wychodkowy. Jeszcze na planach z XVIII w widniały na tej ścianie dwa wykusze i duże otwory okienne sugerujące wcześniejsze istnienie w tych miejscach wykuszy. Obecnie istnieje tylko jeden z nich

Równocześnie wzmocniono i częściowo przebudowano obwarowania zamkowe. Dla upamiętnienia panowania i przebudowy, jak to było w zwyczaju, kazał książę wykuć w płaskorzeźbie popiersia swoje i Krystyny Szydłowieckiej (zdjęcie z lewej. kliknij aby powiększyć).

Nieznany artysta przedstawił parę książęcą przypatrującą się z krużganków może turniejowi rycerskiemu. Widać tarcze z ich herbami. Scena przedstawiona na płaskorzeźbie każe sądzić, że od początku była umieszczona na ścianie wewnętrznej zachodniego skrzydła zamku (nad jego wejściem?), a po wybudowaniu ganku - została wmurowana w jego parapet. W innych zamkach podobna kompozycja była umieszczana nad wejściem do zamku jako witacz. Więcej o obu herbach.

Wzniesienie Pałacu
W latach 1559-1562 wzniesiono na zewnątrz starego zamku Pałac, czyli siedzibę do zamieszkania, która początkowo przeznaczona była dla księcia Jana. Pałac jako budynek zewnętrznej bramy oraz jego artystyczne rozwiązania - nawiązywały do zamku brzeskiego. Projektował go podobno Francesco Parr, a budował Kaspar Cuneo (Khune), który przebywał w Oleśnicy do 1563 r. Zbudowany jest na planie prostokąta, czterokondygnacjowy, kryty dwuspadowym dachem. Zapewne z punktu widzenia obronnego był nazywany też zamkiem przednim lub przedzamczem. To mogłoby wskazywać, że wejście do zamku odbywało się poprzez przejazd pod pałacem. Za czasów Karola II, po wybudowaniu skrzydła wschodniego i południowego pałac stracił swoje znaczenie jako siedziba księcia, zaczął pełnić rolę gościnną i dlatego był nazywany pałacem gościnnym.

Pałac od strony południowej, z lewej strony widoczne późniejsze skrzydło środkowe łączące zamek właściwy z pałacem. Widoczna też półokrągła klatka schodowa zapewniająca ówcześnie bezpieczne(obronne) wejście do pałacu	Pałac od strony przedbramia (barbakanu). Widoczny most biegnie nad korytem fosy. Ozdobna brama pochodzi z późniejszego okresu. Inny widok	Pałac od strony zachodniej. Obecnie trudno wykonać podobne zdjęcie ze względu na zasłaniające drzewa. Kliknij aby powiększyć. Inny obraz. Być może, że pokazany wykusz pełnił rolę wychodkowego.

Po 1617 r., po pojawieniu się problemu wdów książęcych - nazywano go pałacem gościnnym z piętrem wdowim (górne piętra przeznaczone były dla wdów książęcych na "dożywociu"), lub tylko Pałacem wdowim (wdów). Obecnie najczęściej używana jest nazwa Pałac Wdów. Najprawdopodobniej spędziła w nim wdowie lata żona Karola II - Elżbieta Magdalena pomiędzy 1617 a 1630 r. Druga żona księcia Karola Fryderyka - księżniczka Zofia Magdalena z Brzegu mieszkała w nim w latach 1647-1660, czyli już za czasów Wirtembergów.

"Karol Fryderyk w 1646 r. polecił dla swej żony sporządzić wyciąg z testamentu, w którym obciążył swoich spadkobierców zabezpieczeniem dożywocia księżnej Zofii Magdaleny i na czas jej wdowieństwa używalnością tzw. piętra wdowiego na zamku oleśnickim".

Księżna Anna Urszula, wdowa po Henryku Wacławie, mieszkała w dworku w Zbytowie od 1639 r. aż do śmierci w 1658 r. Dlatego po śmierci książęcych wdów - Pałac najczęściej służył za lokum dla gości rodziny książęcej.

Aby wybudowć Pałac należało zwiększyć powierzchnię zamku (przedzamcza) otoczoną fosą i rozszerzyć ją bardziej na północ. Czyli należało wykopać nową fosę i zasypać starą, co ze względu na znaczną głębokość fosy wymagało przeniesienia setek ton ziemi. Tak więc, za czasów Jana Podiebrada ponownie umocniono obwałowania, przeniesiono i pogłębiono fosy zamku.

Przejazd pod pałacem, na wschodniej fasadzie ozdobił książe portalem, ponad którym stoi jego całopostaciowy posąg wraz z rozmieszczonymi po bokach dwiema tarczami herbowymi. Prawdopodobniej autorem prac rzeźbiarskich mógł być jakiś wrocławski rzeźbiarz. Nad rzeźbą księcia umieszczono tablicę z napisem fundacyjnym (niestety zniszczonym, ale możliwym do odtworzenia). Poniżej przedstawiono łacińską treść napisu podaną w publikacji [20]:

Najczęściej w literaturze oleśnickiej cytuje się wycinek z tego napisu:

"Jan książę ziębicko-oleśnicki, hrabia kłodzki, baron Kunstatu i Podiebradów
- dał początek budowie w 1559 i prace te w roku 1562 szczęśliwie ukończył"

Pan dr Wojciech Mrozowicz tekst inskrypcyjny przetłmaczył.

Bardzo cennym zabytkiem z wnętrza pałacu są znajdujące się w półokrągłym wykuszu, herby księcia (księstwa) i obu jego małżonek wykonane w postaci intarsji z różnych gatunków drzew. Powstania intarsji mozna datować na lata pomiędzy 1561 (rok powtórnego ślubu księcia), a 1565 (data jego śmierci). Wykonanie intrasji przypisuje się Janowi Oslewowi.

Rozbudowa wieży zamkowej
Wieża zamkowa powinna przewyższać inne budowle zamkowe. Dlatego po rozpoczęciu budowy Pałacu Wdów również zaczęto podwyższanie wieży (która mogła mieć wówczas ok. 20 m wysokości). W tym celu wykonano oktogonalną, parokondygnacyjną nadbudowę wieży zamkowej z galeryjką widokową otoczoną balustradą, którą zdobi 8 kamiennych lwów (historia wg Z. Podurgiela), trzymających tarcze herbowe ziem Podiebradów, m.in. z herbem księstwa oleśnickiego a także z napisem głoszącym, że książę Jan w 1561 r. "wieży tej koronę i figury kamienne zrobić kazał" Poniżej tekst przepisany z tablicy. Tekst istniejący w literaturze [20] i najczęściej cytowany, różni się od tekstu rzeczywistego.

A. 1561 Mens Octbr./
Ferd. I.R.J. Maximil./
Vero Filio Boh. Rege/
electis. Jllustr. Princeps/
ac Dn. Dn. Johann Dux/
Monsterb. in Silesia/
Olenensis etc. super/
hanc turrim/
coronam istam cum/
imaginibus lapideis/
fieri fecit.

(W 1561, w miesiącu październku, po wyborze Ferdynanda I [na] cesarza rzymskiego, Maksymiliana zaś syna, [na] króla Czech, oświecony książę i pan, pan Jan, książe ziębicki na Śląsku, oleśnicki itd. tę koronę wraz z kamiennymi figurami na tej wieży wykonać kazał. Tłumaczenie Mrozowicz W.[18]).

Książe Jan planował stworzenie w kościele zamkowym - Mauzoleum Podiebradów. Obejmowało ono: kryptę, płytę nagrobną poświęconą bratu - Jerzemu Podiebradowi, wspaniały podwójny kamienny nagrobek dla siebie i swojej żony Krystyny (zdjęcie z góry, z boków [1], [2], [3], [4]. Powstał on w 1557 r. na polecenie księcia. W 1558 r. polecił namalować drzewo genealogiczne rodu. Po jego śmierci powstała w 1579 r. kolejna płyta poświęcona jego synowi - Karolowi Krzysztofowi. Po objęciu księstwa przez Wirtembergów ranga tego mauzoleum uległa obniżeniu.

Wraz z budową zamku, w jego komnatach i na dziedzińcu zaczynało kwitnąć bujne życie kulturalne. Orkiestra książęca urozmaicała czas i towarzyszyła różnym przyjęciom, balom, zabawom dworskim, ślubom, weselom, urodzinom oraz pogrzebom. Na zamku również występowały wędrowne trupy aktorów, cyrkowców i sztukmistrzów. Na dziedzińcu najpewniej również odbywały się turnieje rycerskie i potem wielkie przyjęcia trwające po kilka dni.

Karol II Podiebrad
Bratanek Jana - książę Karol II panujący samodzielnie w księstwie od 1587 do 1617 (ale mający na niego wpływ od 1569 r., rządząc księstwem wspólnie ze starszym bratem Henrykiem III), podejmuje kolejną, znaczną rozbudowę zamku, którego wygląd zasadniczo nie uległ zmianie do obecnych dni. To jemu zawdzięczamy dzisiejszy obraz bryły zamku. Tak szeroko rozbudowa zamku wymagała zaangażowania znacznych środków finansowych. Ale Karola II, wówczas jednego z najpotężniejszych książąt śląskich i pełniącego wiele funkcji przynoszących zyski - na to było stać (nie bez znaczenia były dwa "bogate" ożenki). Jemu zawdzięczamy wybudowanie skrzydła wschodniego i południowego.W rezultacie tego powstał czworobok otoczony z dwu stron nowymi budowlami. Od zachodu pozostało dawne skrzydło gotycko-renesansowe, a od północy nadal istniał mur kurtynowy z bramą wjazdową, zamykający dziedziniec.
Karol II podczas swojego panowania buduje:

Skrzydło wschodnie
W latach 1585-1586 (czyli przed oficjalnym objęciem księstwa) powstaje skrzydło wschodnie [1], [2], [3] wzdłuż i na zewnątrz muru kurtynowego. Założone zostało na planie regularnego prostokąta o wymiarach ok. 53x13 m. Przy budowie wewnętrznej ściany zużytkowano gotycki mur, przybudowując do niego skrzydło od strony wschodniej, a więc zewnętrznej. Twierdzi się, że skrzydło to posiadało dwie kondygnacje piwnic. Na parterze mieściły się stajnie książęce (masztalernia) na 48 koni, z których główne wejście znajdowało się na zewnatrz zamku - przy wieży. Podobno niższa kondygnacja piwnic była magazynem. Na podstawie uzyskanych ostatnio (maj 2009 r.) planów zamku - okazało się, że drugiej kondygnacji piwnic nie było. Być może, że ta kondygnacja istniała tylko na krótkom odcinku, w północnej części skrzydła. Wyżej mieściły się apartamenty mieszkalne i sale reprezentacyjne. Projektował skrzydło wschodnie Bernard Niuron, Włoch z Lugano pełniący funkcję architekta księcia brzeskiego i w Brzegu zamieszkującego (podaje się błędnie, że w projektowaniu udział brał Jakub Parr - zmarł on 10 lat wcześniej). Nie wiadomo dlaczego partię cegieł na budowę skrzydła w ilości 30 000 sprowadzano aż z Brzegu? Po wybudowaniu skrzydła umieszczono w dekoracji sgraffitowej napis fundacyjny o treści:

Im Jahre 1585 Montag nach Quasimodogeniti bei Regierung Kaysers Rudolphs des II hat der erleuchte hochgebohrene Fürst und Herr, Herr Carl Hertzog zu Münsterberg in Schlesien, zu Oels, Graf zu Glatz, Herr auf Constadt und Podiebrad, diesen Bau angefangen und 1586 durch Verleihung Göttlicher Gnade ohne allen Schaden glücklisch vollendet" [19].

Opis sgraffito, pozwalającą poznać szczegóły, zakończenie restauracji sgraffito

Przedbramie Pałacu Wdów, barbakan, Brama wschodnia
W 1603 r. Karol II poleca wznieść barbakan (rozbudowane przedbramie) wraz dekoracyjną bramą wjazdową. Zdaniem Piotra Oszczanowskiego [21] pracę tę wykonują wspólnie fortyfikator wrocławski Hans Schneider von Lindau (projekt) i nadworny rzeźbiarz Karola II - Gerhard Hendrik (zwieńczenie bramy z kompozycją herbową). Rozebrano prawdopodobnie wcześniejsze niższe przedbramie. Wykonano nowe, wyższe, z grubszymi murami, w których przebito po cztery otwory strzelnicze. Zwiększenie jej wysokości nieco obniżyło rangę istniejącej dekoracji pałacu i przysłoniło posąg księcia Jana.

Wysokie walory architektoniczne pałacu szczególnie podnosi dekoracyjna brama o otworach dla jezdnych i pieszych. Na fryzie obiegającym przedbramie wykuto w antykwie (krój pisma) trzy niemieckie wersety biblijne (ten ze strony czołowej został zatynkowany) - Ps.127, 1; Przysł. 18, 10; Ps. 121, 8 wraz z datą 1603 i być może sygnaturą wykonawcy S.F. I). Napisy te zostały zidentyfikowane.

W zwieńczeniu bramy znajduje się heraldyczna kompozycja z trzech owalnych tarcz herbowych podtrzymywanych na skrajach przez lwy. Na tarczach spiętych klamrami z datą 1603 znajdują się herby znane już z wcześniejszego opisu - herb księstwa ziębicko-oleśnickiego Podiebradów (w środku) i żon księcia Karola II - Katarzyny Berkovej z Lipy i Dube (z lewej - heraldycznie) i Herb Elżbiety Magdaleny córki Jerzego II Piasta - księcia legnicko-brzeskiego.

Na odwrocie szczytu tej bramy także była umieszczona analogiczna kompozycja herbowa wykonana w postaci sgraffito (mogli ją oglądać goście książęcy ze swoich komnat w Pałacu). Na niej znajdowała się inskrypcja fundacyjna wraz z datą rozpoczęcia (zakończenia) budowy.

Oryginalny tekst inskrypcji fundacyjnej

W zapisie staroniemieckim:

Im 1603. Jar. hatt der Durchlauchte Hochgeborene Fürst und /
Herr herr Karl Hertzog zu Münsterb. in Schlesien zu Ölsen./
Graf zu Glatz der Fürstl. Regierung alhie im 34 jar. daß /
Fundament sampt der Brücken von neuem erbauet und aus /
Göttlicher verleiung vollendet.     D.O.M.S. [21]

Tłumaczenie: W 1603 r. (...) Książę Karol (...) w czasie swojego 34 letniego panowania wybudował od podstaw budowlę wraz z mostami. Niechaj ta budowla dzięki dobroci Bożej da wszystkim szczęście. Poświęcono najlepszemu i najwyższemu Bogu.

Napis ten jak i sgraffito zostały zatynkowane po 1945 r. Obecnie konserwator dzieł sztuki W. Piechówka zamierza sprawdzić, czy przed zatynkowaniem skuto to sgraffito i czy uda się je odsłonić (próba fachowego odczytania inskrypcji i jej interpretacji).

barbakan - kaponiera
Przedbramie z punktu widzenia obronnego stanowiło część barbakanu, kóry miał trzy poziomy obrony: pomost bojowy z blankami (blanki były widoczne jeszcze na rysunkach Wernera), strzelnice z otworami strzelniczymi na poziomie jezdni (zostały zamurowane) i kaponierę ze strzelnicami poniżej jezdni, której przeznaczeniem była obrona fos (ostrzeliwanie napastników chcących przepłynąć fosę). Wymiar poziomy barbakanu wg planów wynosił 8,5x8 m i w głąb, poniżej poziomu jezdni sięgał ponad 3 m.

Poniżej poziomu jezdni znajdują się 3 pomieszczenia piwniczne (rys. z lewej - fragment planu zamku K. Bimlera ) o wysokości ok. 3 m, z których ta, pod przedbramiem, posiadała otwory strzelnicze rozmieszczone podobnie jak i górnym rzędzie. Kaponiera ta stanowi jeden z nielicznych, zachowanych znaczących zabytków budownictwa obronnego w Polsce. Na innym planie K. Bimler zaznaczył przy pomocy kreskowania, że kaponierę wybudowano za czasów księcia Jana Podiebrada, czym wprowadził zamieszanie w historii zamku. Historycy architektury, po wypompowaniu wody powinni sprawdzić czy kaponiera była budowana jednocześnie z piwnicami pałacu, czy później. Czyli czy budował kaponierę Jan, czy Karol II.

Wejście do kaponiery pokazano na zdjęciu - są to lewe drzwi. Wejście w tej postaci zostało wykonane w 1616 r. gdy do Pałacu dostawiono całą ścianę mieszczącą korytarze na wszystkich piętrach. Wczęściej mogło być inaczej rozwiązane lub istnieć w innym miejscu.

Skrzydło południowe
W latach 1606-1608 powstaje skrzydło południowe, tym razem po wewnętrznej stronie muru kurtynowego (datę uwieczniono). Skrzydło to nie jest założone na planie regularnego prostokąta, ale zwęża się dosyć silnie w kierunku zachodnim. Skos w założeniu planu tłumaczy się [13] wykorzystaniem muru gotyckiego nie tylko od strony zewnętrznej, ale i fragmentów dawniejszej gotyckiej budowli, która narzucała zwiększenie szerokości po stronie wschodniej (niestety, nie na każdym planie zamku to widać). Wedle zachowanego zestawienia rachunków kierownictwo budowy tego skrzydła należało do H. Lucasa, za co otrzymał 631 talarów (Hans Lucas był ok. 1606 r. nadwornym architektem Karola II). Suma kosztów budowy tego skrzydła oraz krużganków na skrzydle wschodnim wyniosła 16 325 talarów.

Nie wiadomo, czy tajemnicza budowla przylegająca do muru skrzydła południowego mogła powstać podczas wykonywania bastionów zamkowych (1603-1610), czy dopiero po wybudowaniu skrzydła południowego (1608 r.). Po wybudowaniu tego skrzydła dobudowano na zewnątrz klatkę schodową, łączącą skrzydła wschodnie i południowe. Wtedy zapewne też wybudowano wewnątrz zamku klatkę schodową, łączącą skrzydło południowe z zachodnim.

1 - tajemnicza budowla, 2 - klatka schodowa, 3 - skrzydło wschodnie.

Na skrzydle południowym, na całej jego długości, umieszczono dach dwuspadowy, ze szczytami na zachodniej i wschodniej (jak można sądzić) stronie. Kształt tego skrzydła mógł wskazywać, że jest ono długie i dostawione do niego są skrzydła zachodnie i wschodnie (w rzeczywistości jest odwrotnie).

Krużganki
Specjalny urok posiada wewnętrzny, reprezentacyjny dziedziniec zamkowy. Szczególnie zdobią go dwa piętra krużganków obiegających wschodnie skrzydło i wieżę, zapewniające komunikację poziomą. Są one murowane i wsparte na kroksztynach [2], [3], [5], [10], [11], [12], [15], [16]. Jest to zasadnicze odstępstwo w stosunku do zamku brzeskiego, a zarazem cecha wyróżniającą rezydencję oleśnicką. Wewnętrzny dziedziniec może dlatego konkurować z królewskim Wawelem i zamkiem brzeskim. Rozpoczęcie budowy krużganków nastąpiło w 1589 r. Materiał do jego budowy sprowadzono aż z Brzegu. Wykuł te krużganki kamieniarz Adam Hoffmann z Legnicy, sprowadzony tu prawdopodobnie przez Hansa Lucasa. Na jednej z drewnianych kolumn na drugim piętrze widnieje jego monogramu "AH" oraz wycięta data zakończenia prac "1600". (ostatniej cyfry brakuje - można sądzić, że może była to data 1608, która jest dodatkowo wykuta na drugim piętrze krużganka wieży., a może krużganki były budowane wieloetapowo?). Kamieniarze otrzymali za pracę 315 talarów w 1608 r. W tym czasie krużganki były także przedłużone na skrzydło północne (zdjęcie niżej). Na rysunku Wernera widać, że krużganki przedłużone były na skrzydło południowe. Zapewne był to jeden z błędów artysty. Nie jest znana data wykonania ganków na skrzydle południowym i zachodnim. Zapewne powstały one później. Ganek zachodni powstał prawdopodobnie w połowie XVIII w. Ganki w rejonie połączenia skrzydla zachodniego i południowego były przed 1891 r, bardziej rozbudowane.

Komunikacje wewnątrz zamku
Niewiele wiadomo o rozwiązaniach komunikacji (schody, korytarze) wewnątrz poszczególnych skrzydeł zamku oraz pomiędzy nimi. Dopiero niedawno uzyskany dostęp do jednego z planów zamku z XVIII w. pozwolił na częściowe poznanie rozwiązań komunikacyjnych. Okazało się, że podczas budowy skrzydła wschodniego wykonano dwie klatki schodowe biegnące wewnątrz grubości muru. Do czasu wybudowania klatki schodowej była to jedyna droga komunikacji pomiędzy piętrami w skrzydle wschodnim.

1, 2 - klatki schodowe w grubości muru. 3 - "Normalna" klatka schodowa wybudowana za czasów Wirtembergów

Nie wiadomo kiedy wykonano zewnętrzną klatkę schodową na połączeniu skrzydła wschodniego i południowego. Musiała powstać jeszcze w okresie "Podiebradowskim", najpewniej w trakcie lub po zakończeniu budowy skrzydła południowego. Zapewniała wówczas przejście pomiędzy skrzydłami - wschodnim i południowym oraz jedyną komunikację pomiędzy piętrami w skrzydle południowym.

Po 1608 r. mogła powstać klatka schodowa (w formie wieży) na połączeniu skrzydła południowego i zachodniego, od strony dziedzińca (zdjęcie z prawej). Umożliwiała ona także komunikacje pomiędzy piętrami w skrzydle zachodnim. Do ok. 1432-1440 r. gdy skrzydło zachodnie było jednopiętrowe, komunikację zapewniała klatka schodowa, znajdująca się w grubości muru. Później, po nadbudowaniu drugiego piętra, zapewne wybudowano zewnętrzną klatkę schodową (może drewnianą) zapewniająca dostęp do drugiego piętra skrzydła zachodniego. Po wybudowaniu ganku przy skrzydle zachodnim musiała być rozebrana. Niewiele też wiadomo o czasie powstania ganków galerii. Ich konstrukcja ulegała ciągłym zmianom.

Nie wiadomo czy pokazana z prawej wieża z "klatką schodową", pełniła tę rolę. Na planach sprzed ok. 1900 r. nie pokazywano schodów. Natomiast dookoła niej znajdowały się ganki prowdzące komunikacje na zewnątrz tej wieży.

- Budynek Bramny
Wybudowano również nowy budynek przylegający do północnego muru kurtynowego (w nim mieli także swoje pomieszczenia urzędnicy książęcy) mieszczący również wjazd do zamku.

- Nowe rozwiązania komunikacyjne z/w Pałacu
W 1616 powstają nowe drogi komunikacyjne. Wybudowano przy Palacu nową wygodną klatkę schodową (przestała więc być potrzebna mała, okrągła klatka schodowa od strony południowej) wraz z korytarzami na każdym piętrze pałacu. Jednak klatka schodowa "weszła" w światło przejazdu pod pałacem i zmusiła budowniczych do przesunięcia portalu wyjazdowego - to spowodowało wygięcie przejazdu. Obecnie w publikacjach dotyczących zamku tłumaczy się wygięcie przejazdu jako zamierzone (jakoby zwiększało możliwości obronne) podczas jego budowy. Nie jest to prawdą.

Z wybudowanego budynku przy murze północnym jakoby wykonano łącznik zamek-pałac, umożliwiający przejście z każdego piętra pałacu do zamku. Okazuje się, że rozwiązanie łącznika pałacu z zamkiem było inne niż dotychczas o tym sądzono . Następnie wybudowano przerzucony nad fosą łącznik z kościołem zamkowym. (rodzina książęca tędy wchodziła do swojej loży).

Po wybudowaniu Budynku Bramnego na zewnątrz muru północnego (dach jego oznaczono na rysunku z lewej jako 1) można było wykonać otwory drzwiowe na I i II piętrze tego budynku od strony dziedzińca i rozmieścić krużganki łączące się z krużgankami skrzydła wschodniego. Może na to wskazywać zarys istniejących drzwi na poziomie krużganków II piętra (oznaczone cyfrą 4 na lewym zdjęciu). Krużganki z II piętra chyba nie przebiegały na całej długości skrzydła północnego. Na zdjęciu z lewej (sprzed 1892 r.) widoczne są krużganki pierwszego piętra (5), przebiegające wzdłuż całej długości skrzydła północnego. Także widoczne jest rozmieszczenie najstarszego wjazdu do zamku (zdjęcie z lewej szerzej opisano w dziale opisującym zamek po 1884 r.).

Obraz wykonany na przełomie XIX/XX w. pokazujący istnienie dwóch pięter krużganków na skrzydle pólnocnym.
Zapewne tak mógł wyglądać zamek w XVIII w. Z kolekcji Marka Górnickiego

Istniejące plany zamku i ilustracje z 1900-1905 r. nie pozwalają jednoznacznie stwierdzić, że istniało bezpośrednie przejście z pałacu do zamku. Pojawiło się ono dopiero w 1905 r., gdy wykonano korytarze przylegające do Budynku Bramnego.

Wykonawstwo prac przy rozbudowie z 1616 r. także przypisuje się Janowi Lucasowi.

Dla upamiętnienia rozbudowy zamku Karol II każe wykonać około 1600 roku tarcze herbowe swoją i dwóch żon, i wmurować w elewacji skrzydła wschodniego (wg. Zbigniewa Podurgiela i po wykonaniu.). Wg P. Oszczanowskiego ich wykonawcą był Gerhard Hendrik. Wówczas tego podestu mogło nie być (nie istniało skrzydło południowe!). Czyli te tarcze herbowe umieszczone były w innym miejscu i zatem przeniesione.

Fazy rozbudowy zamku

Schemat faz budowy zamku

a - Pałac (1559 - 1562 r.) b - przedbramie - barbakan (ok. 1563 lub 1603) c - skrzydło wschodnie (1585 - 1586 r.) d - skrzydło południowe (1606 - 1608 r.) e - brama wschodnia (1603 r.) f - klatka schodowa Pałacu Wdów (1616 r.) g - kryty ganek - łącznik z kościołem parafialnym (1616 r.) h - skrzydło środkowe łączące zamek właściwy z Pałacem Wdów (1616 i 1905 r.) i - dziedziniec turniejowy k - krużganek skrzydła południowego (ok. 1608 r.) Na tym planie doskonale widać kierunki rozbudowy zamku względem konstrukcji z XIII - XIV w. Na drugiej ilustracji pokazano - rozwarstwienie chronologiczne. Rysunek prof. M. Przyłęckiego.

Fazy rozbudowy na planie zamku

Literatura:

Dalej - Zamek za Würtembergów i Brunszwików (Welfów)

Od autora • Lokacja miasta • Oleśnica piastowska • Oleśnica Podiebradów • Oleśnica Wirtembergów
Oleśnica za Welfów • Oleśnica po 1885 r. • Zamek oleśnicki • Kościół zamkowy • Pomniki • Inne zabytki
Fortyfikacje • Herb Oleśnicy • Herby księstw • Drukarnie • Numizmaty • Książęce krypty
Kary - pręgierz i szubienica • Wojsko w Oleśnicy • Walki w 1945 roku • Renowacje zabytków
Biografie znanych osób • Zasłużeni dla Oleśnicy • Artyści oleśniccy • Autorzy oleśniccy • Rysowali Oleśnicę
Fotograficy • Wspomnienia osadników • Mapy • Co pod ziemią? • Landsmannschaft Oels
Wydawnictwa oleśnickie • Recenzje • Bibliografia • Linki • Zauważyli nas • Interpelacje radnych
Alte Ansichtskarten - widokówki • Fotografie miasta • Rysunki • Odeszli • Opisy wybranych miejscowości
CIEKAWOSTKI • ZWIEDZANIE MIASTA BEZ PRZEWODNIKA
NOWOŚCI

Krużganek - perydrom - długi ganek kolumnowy lub filarowy (zwykle arkadowy) obiegający budynek, przeważnie wokół wewnętrznego dziedzińca